۴-۳- معشوق مرد است یا زن؟
معشوق شعر غنایی ادب فارسی موجودی است کلی که حتی نمی شود تشخیص داد که مرد است یا زن؟ «فردیت» در شعر این دوره وجود ندارد، معشوق موجودی است قدسی و دست نیافتنی و ظالم و جابر و خونخوار… در دوره صفویه، معشوق کمی از آن حالت کلیت بیرون می آید و دست کم، می توان اشاره ای یافت که مثلاً معشوق چشم سبز دارد یا سیاه، علت آن هم انتقال شعر فارسی به هند و رفت و آمد اروپایی های دارای مو بور و چشم زاغ به کمپانی هند شرقی است. شعر دوره صفویه کم کم به طرف فردیت معشوق می رفت.(شفیعی کدکنی، ۱۳۵۹: ۲۶و۲۷).
در تغزل معشوق غالباً مرد است، این نسبت شعری یا حقیقت اجتماعی هرچه که باشد در غزل فارسی نیز کاملاً دیده می شود؛ به طوری که در غالب موارد، معشوق غزل فارسی زیبا جوان نوخطی است. (شمیسا، ۲۵۵:۱۳۸۶)
در شعر مکتب وقوع و واسوخت معشوق آشکارا مرد است. خیلی ها به دست معشوق مذکر خود کشته شده اند، میرزا ابراهیم ادهم کاشانی در ۹۶۹ در تبریز به دست جوانی که معشوقش بود به قتل رسید. برخی از متصوفه معاشرت با زن را دون شأن خود می دانسته اند. این است که به طور کلی معشوق مرد را بر زن ترجیح نهاده اند. در عصر تغزل معاشیق همان ترکان سپاهی بوده اند که گاه از دست عشاق لجوج به جان می آمدندو آنان را با تیر و خنجر می کشتند.(شمیسا،۱۳۸۶: ۲۵۶و ۲۵۷).
صائب تبریزی بزرگترین شاعر سبک هندی در بسیاری از اشعار خود با توصیفاتی مانند نوخط بودن و نهی از تراشیدن موی صورت، به مذکر بودن معشوق اشاره کرده است. همچنین در چند غزل با مورد خطاب قرار دادن معشوق با ترکیبات نازنین پسر و شیرین پسر به صورت مستقیم و آشکار این امر را بازگو کرده است
به بوسه ای دل ما شاد کن در آخر حسن که وقت ما و تو ای نازنین پسر تنگ است
(صائب تبریزی، ۲۷۸:۱۳۸۹)
از جمله دلایل که معشوق مرد بر زن ارجحیت داشته است:
۱- زن از اجتماع دور بود و فقط مردان بودند که در اجتماعات و کوچه و بازار با یکدیگر در تماس بودند.
۲- غلام به جهت صله بخشیدن و خرید و فروش برده زیاد بود و غلامان ترک بسیار زیبا بودند.
۳- کنیزان نیز به دلایل اجتماعی و آئینی نمی توانستند در حکم ساقی و نظایر آن باشند و آنان هم مانند زنان غالباً در اندرونی ها و حرمسراها و به طور کلی خارج از سطح فعال جامعه می زیستند.
۴- لشکرکشی های طولانی باعث می شد مردان با یکدیگر محشور باشند. (شمیسا، ۱۳۸۶: ۵۳ ،۵۴ ).
۴-۴- نقش معشوق در دوره های ادبی
در دوره های اول یعنی هم زمان با سبک خراسانی، غزل و اشعار عاشقانه شعر کهن فارسی ساده و واقع گرایانه است. از تکلف های لفظی آزاد است و فهم آن نیاز به امعان نظر و دقت بسیار ندارد. میان معنای تحت اللفظ و معنای اصلی فاصله کم است. هنوز تصنع و پیچیدگی های فضل فروشانه شعر فارسی را مصنوع نکرده است و به همین علت ها شعر بی تکلف و تشبیهات و اوصاف ساده و استعاره ها انگشت شمار است. اغراق، ایهام و خیال پردازی در شعر کمتر راه یافته است.(دانشور،۱۳۷۵ :۲۴۹)
زیبایی طبیعی و وصف آن به صورت ساده و طبیعی انجام گرفته، تا آن جا که گویی معشوق شاعر- عاشقان دوران سامانی و غزنوی- شخص معینی است. چنین معشوقی عشقی را برانگیخته است که طبیعی و مادی و حتی گاه سطحی است.(دانشور،۲۴۹:۱۳۷۵)
بنابر این اشعار عاشقانه دوران سامانی، غزنوی و اوایل سلجوقی بیش از آنچه شرح غم فراق، درد هجران و شکایت از جفای یار باشد، شرح زیبایی محبوب و انعکاس عشق شادمانه عاشق است. مانند اشعار رودکی. اواخر قرن ۵ و اوایل قرن ۶ مظاهر و اوصاف عشق متعالی عرفانی نه تنها در غزل ها و داستان های عارفانه بلکه در غزل ها و داستان های عاشقانه هم تجلی کرد.(همان:۲۵۱)
در اواخر قرن ۶ ضعف بسیار در شعر بوجود آمد و تصنع جای سادگی، طبیعی بودن و راست رویی دوران اولیه شعر فارسی را گرفت. ترکیب ها و استعاره های خاص و تشبیهات پیچیده، مشکل و بدیع از جانب شعرا مخصوصاً خاقانی دروصف معشوق به کار رفت. شکی نیست که این چنین معشوقی بر ناز خود می افزاید و ناامیدی و اندوه عاشق بیشتر می شود. در قرن۷ عشق با همه جانسوزی و شیفتگی بی نهایت، کم کم به صورت اکسیر و کیمیا درآمد که مس وجود آدمی را چه عارف و چه غیر عارف به زر ناب تبدیل می کرد و گرچه از تن عاشق می کاست، جانش را می نواخت، اما هر چه عاشق مفتون تر شد، معشوق بر ناز، کرشمه و غمزه ی خود افزود و زیبایی اش با لطافتی اغراق آمیز و معنوی قرین گردید و تشبیهات عرفانی برای وصف او به کار رفت. گل رویش از چشمه ی کوثر سیراب شد. جایگاهش فردوس اعلی گردید و خلاصه، معشوق قرن۷ نمونه ی کاملی از یک بوستان روحانی شد.( دانشور،۱۳۷۵: ۲۵۶-۲۵۵ )

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

به طور کلی قبل از قرن ششم هم زمان با سبک خراسانی که تغزل رواج داشته است، معشوق بسیار پست و حقیر بوده است. در واقع حکم برده ی شاعر را داشته است ولی بر اثر تحول غزل، اندک اندک معشوق مقام شایسته ی خود را باز می یابد؛ به طوری که در غزل عهود اولیه و وسطای عراقی (قرون ۷ و ۸)، معشوق دارای مقامی متعادل است و در قرن های بعد (سبک هندی)، مقام معشوق بسیار بالا می رود؛ به طوری که شاعر یا عاشق آرزو می کند که سر در قدمش به خاک نهد یا جان در راه او از دست بدهد. (شمیسا، ۱۳۸۶ :۲۵۳و۲۵۴).
فصل پنجم
بررسی گونه ی ادبی سراپا
در دیوان ریاضی یزدی
گونه ادبی سراپا در دیوان ریاضی یزدی
شیوا ترین اشعار سرایندگان، سخنانی است که در وصف عشق، معشوق، جلوه های طبیعت و… است، زیرا شعر بهترین زمینه برای پروردن احساسات شاعرانه است. شاعران بیش از دیگران مردم را شیفته ی سخنان خود می کنند و اگر شاعر خود دلباخته باشد ، بیانش صادق تر و به حقایق نزدیک تر خواهد بود.
وصف معشوق از کهن ترین مضامین ادب دری است. این مضمون از آغاز پیدایش زبان فارسی از مضامین مهم و متداول ادبیات بوده است. وصف و توصیف زیبایی معشوق در همه ی آثار منظوم و منثور ادب فارسی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. به جرأت می توان گفت که در میان تمام اوصاف، توصیف جمال معشوق بیشتر از وصف طبیعت، مدح پادشاهان و امرا بوده است. یکی از این سرایندگان مرحوم ریاضی یزدی است که ضمن سرودن اشعار ناب به وصف زیبایی های اندام معشوق پرداخته است. اکنون برای هر یک از اندام های معشوق(سراپا) در دیوان ریاضی یزدی نمونه هایی را ذکر کرده، آن ها را با توجه به صور خیال و علم بدیع بررسی می کنیم.
۵-۱- توصیف اندام ها به صورت مجزا
در این بخش، ابتدا ابیات از لحاظ صور خیال مورد بررسی قرار می گیرد. هر نکته بدیعی در اولین کار برد توضیح داده می شود. در صورت تکرار نکات، نوع آن ذکر خواهد شد.
۵-۱-۱- زلف
زلف از جهت رنگ، درخشندگی، براقی، پیچ و خم، درازی و خوشبویی مورد توجه شعرای پارسی زبان قرار گرفته است و برای وصف آن تقریباً بیش از تمام بدن تشبیه و استعاره به کار برده اند. اوصافی که در زبان فارسی برای گیسو و قسمت های محتلف زلف به کار رفته، بی شمار است و اگر کسی اشعار غنایی و غزلیات فارسی را بررسی کند، به این نکته بر می خورد که به زلف مخصوصاً توجه ویژه ای شده است.
در روزگار قدیم با مشک و عنبر و دیگر مواد خوشبو، زلف را معطر می کرده اند. در عوالم شاعرانه نیز شعرای ایرانی برای وصف خوشبویی و سیاهی زلف از مشک، عنبر، غالیه و عود کمک گرفته اند و شکی نیست که به لغات مزبور اکتفا نکرده و با آن ها اوصافی ساخته اند. نافه نیز که مشکدان است،گاهی به جای مشک به کار رفته و با زلف همانندی کرده است و نافه ی زلف ترکیبی از نوع اضافه ی تشبیهی است که در ادبیات فارسی غالباً استعمال شده است.(دانشور، ۳۴۰:۱۳۸۹ )
زلف او دست درازی می کرد با صبا شوخی و بازی می کرد
(ریاضی یزدی، ۳۵۲:۱۳۷۵ )
شاعر زلف معشوق را انسان فرض کرده و عمل دست درازی، شوخی و بازی کردن را به او نسبت می دهد. در واقع آرایه ی تشخیص بکار می برد و می توان به آن انسانوارگی یا انسانواره یا جاندار پنداری و نظایر آن گفت و در فارسی به تشخیص ترجمه شده است.(شمیسا، ۶۹:۱۳۹۲) دست درازی کنایه از ستم کردن، از حد خویش تجاوز کردن(عفیفی، ۹۷۰:۱۳۷۵) زلف معشوق با باد صبا، همبازی شده و شوخی می کند. باد صبا، بادی است که از جانب شمال شرقی می وزد، و آن باد خنک و لطیف است؛ باد برین، باد مشرق، باد پیش.(معین، ۱۳۶۴: ذیل واژه)
بگو به باد صبا دست خود کند کوتاه که امشب آن سر زلف بلند، مال من است
(ریاضی یزدی،۱۵۰:۱۳۷۵)
دست کوتاه کردن از چیزی کنایه از جلوگیری، پرهیز دادن، محروم و بی نصیب کردن.(عفیفی، ۹۷۹:۱۳۷۶) زلف بلند، موصوف و صفت است. شاعر با بهره گرفتن از آرایه ی تشخیص باد صبا را انسان فرض کرده است. هرگاه شاعران و نویسندگان، صفات و نسبت هایی را به اشیا یا حیوانات می دهند که آن صفات و نسبت ها ویژه ی انسان است تشخیص می گویند.(صادقیان،۱۷۷:۱۳۸۷ )
پیک صبح آمد و از دوست سلامی دارد وز دل گم شده در زلف پیامی دارد
(ریاضی یزدی،۱۵۷:۱۳۷۵)
پیک صبح اضافه ی تشبیهی و دل گم شده موصوف وصفت است. هنگام صبح به جهت این که همه جا روشن و مشخص می شود، به پیک، که با خبر دادن نگرانی را از بین می برد، تشبیه شده است.
آشفته کرد زلف خود و روزگار من با زلف خود چه کرد که در حقَ ما کند
(همان: ۱۶۴)
شاعر معتقد است که معشوق زمانی که زلفش را آشفته کند، عاشق را گرفتار و آشفته می سازد.
باد آورده از آن خرمن زلف این همه مشک که در قلب فضاست
(همان: ۲۰۱)
خرمن زلف اضافه ی تشبیهی، ووجه شبه انبوهی، است. و بوی مشکی که در فضاست از زلف معشوق است.
دلم که طایر قدسی است از بهشت آمد که تا شبی سر زلف تو آشیانه کند
(همان: ۱۶۵)
شاعر با بکار بردن تشبیه بلیغ دل را به طایر قدسی مانند کرده است. طایر: پرواز کننده، پرنده، جمع: طیور، طایر قدسی: فرشته، ملک.(معین، ۱۳۶۴ : ذیل واژه)
نه آن پایی که همچون سایه آیم پا به پای تو نه آن دستی که همچون شانه در زلف توآویزم

ابوالقاسم گرگانی
ابوالقاسم قشیری
ابراهیم ادهم
فضل الله بی محمد
مالک دینار
جنید القواری
ابوالعباس شقانی
حسین بصری
ابوالقاسم گرگانی
مظفر حمدان
۴-۱-ساختار اجتماع
در این فصل ابتدا به بحثی در مورد ساختار اجتماعی می‌پردازیم.
ساختار اجتماع به مجموعه یا کل اجتماع متشکل از اجزا که همبستگی متقابل اجزاء، آن را به صورت یک کل درآورده و بقا و دوام آن را تامین می کند، گفته می شودهمچنین به روابط و مناسبات ثابت و تقریبا پایداری که افراد، گروه ها و طبقات مختلف یک جامعه برقرار است. « ساختار اجتماعی» می گویند. نهادها و رفتارهای اجتماعی یا فرهنگی در آن جامعه براساس این روابط ترتیب و تنظیم می یابند مفهوم ساختار اجتماعی یکی از مفاهیم مهم در جامعه شناسی است. ساخت اجتماعی بیانگر این واقعیت است که زمینه های اجتماعی زندگی ما فقط از نظم و ترتیب های تصادفی رویدادها و کنش ها تشکیل نمی شود بلکه این زمینه ها، به شیوه های متمایزی ساخت یافته یا الگومند هستند در نظام اجتماعی افراد و گروه ها از طریق حقوق، وظایف، توقعات و الزامات به هم پیوند می خورند. برای مثال اینکه مردم بتوانند در کنار هم به کار و زندگی بپردازند، روابطشان باید دارای معیارهایی باشد وقتی می گوییم جامعه ای دارای ساخت است منظور این است که: روابط مردم آن بر طبق ترتیب یا طرح و بافت ویژه ای برقرار می شود. این ترتیب،‌طرح و بافت، نظمی را به وجود می آورد که تعیین کننده نحوه و شکل روابط مردم در زندگی روزمره آنها با هم است. ساختار جامعه شامل شیوه سازمان یافته مولفه هایی مانند نهادها،‌گروه ها،‌پایگاه ها و نقش هاست. همانطور که ذکر گردید، هر جامعه متشکل از نهادها و گروههایی است که ساختار آن را تشکیل می دهند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ما در این فصل به بررسی ساختار اجتماع عصر هجویری و نهادهای تشکیل دهنده آن: نهاد سیاست، نهاد اجتماع خواهیم پرداخت.
۴-۱-۱ نهاد اجتماع
۴-۱-۱-۱- اوضاع اجتماع
روزگار هجویری دوره رواج علوم و معارف اسلامی و تشکیل مدارس متعدد دینی و تألیف و تصنیف کتاب های فراوان در زمینه های گوناگون دانش و فرهنگ معارف اسلامی. مباحث مذهبی در این زمان رونق بسزا داشت و علم خلاف و فن مناظره پیشرفت فراوان حاصل کرد
در این قرن در هر یک از بلا د بزرگ ایران و عراق و مصر مدارسی دایر است که با مطالعه دقیق معلوم می گردد که تأسیس این مدارس، به منظور بارآوردن دعاه و مبلغین مذهبی است. علومی که تدریس می شود به طور کلی عبارت است از: فقه و اصول و حدیث و علم کلام و تفسیر و ادبیات عرب ولی تدریس فلسفه به طور تحقیق و با آزادی که در قرن سوم و چهارم تدریس می شد، متروک است
در قرن پنجم بازار اشعری ها که مردم خشک و ظاهر بینی بودند و دشمن عقل و منطق محسوب می شدند، رواج یافت. فرق مختلفه از سنی و شیعه به جان یکدیگر افتادند،‌بزرگان هر دسته برای اهل مذهب خود مدارسی باز کردند و مجالس تدریس ترتیب دادند و به منظور رواج مذهب خود در مقابل مدعیان هر فرقه‌ای ، کتب مخالفین مذهب خود را از آثار ضاله شمرده، به سوختن آن ها فتوی می دادند و پیروان هر یکی از مذاهب خراب کردن مدارس مدعیان خود را ثواب می شمردند. در مدارسی که خواجه نظام الملک تأسیس کرده بود شرط پذیرفته شدن طلاب به مدارس، شافعی بودن بوده است.
از عجایب آن که بسیاری از معاریف صوفیه این قرن، بسیار متعصب و خشک و پایبند به ظواهر بوده اند. در قرن پنجم اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی و اشعری و معتنرلی و اسماعیلی و نیز نزاع و جدال بین مذاهب مختلفه اهل سنت، مخصوصاً حنیفی ها و شافعی ها و اختلاف بین فقها و فلاسفه به درجه‌ی شدت یافت که غالباً از مجادلات و مناظرات علما گذشته به زدوخورد و قتل و غارت و تهب و سوختن می کشید.
همانطور که ذکر گردید در قرن پنجم، علاوه بر درگیری و منازعات سیاسی، اختلافات مذهبی و فرقه ای بی شماری وجود داشته است. با وجود این درگیری و هرج و مرج ها جامعه نیز رو به انحلال اخلاقی رفته، فساد جامعه را دربرمی گیرد. این فساد در میان عمال حکومت آشکارتر است. فسادهای اخلاقی در میان مردم نیز وجود داشته است. شراب نوشیدن، قمار کردن در جامعه ی مسلمان با آن همه فرقه های مذهبی جای بسی تأمل دارد. یکی دیگر از جنبه های فساد در جامعه شاهدبازی بوده است که متأسفانه در میان صوفیه نیز رواج داشته است. بعضی از صوفیه به سبب ترک تأهل و به جهت مساحبت با نوجوانان متهم به شاهدبازی بودند. البته این جمعیت نوجوان که از خیلی قدیم در مجالس صوفیه و خانقاهاشان تردد داشتند از آفات صوفیه به شمار می آمد. این توجه به شاهدان و سادگان از اسباب نفرت و اعتراض عامه بوده است در حق صوفیان.
۴-۱-۱-۲زنان در جامعه آن روزگار
از حکایت های کتاب کشف المحجوب پیداست که زنان در جامعه قرن پنجم هجری فعال و در جامعه حضور داشته اند. حضور آنان در بسیاری از مجالس و محافل مشهود است … . ازجمله زنان نام آوری که به مجلس صوفیان می آمدند، یکی فاطمه دقاقیه همسر استاد ابوالقاسم قشیری و دختر ابوعلی دقاق بوده است که خود از زنان دانشمند و نام آور آن روزگار است و نامش در بسیاری از کتب رجال و تاریخ آمده (عابدی: ۴۵).
«دختر استاد بوعلی دقاق، کدبانو فاطمه که به حکم استاد امام بلقسم قشیری بوده، دستوری خواست تا به مجلس شیخ ابوسعید برود. ابتدا امام قشیری موافقت نمی کند اما سرانجام رضا می دهد که پوشیده به مجلس شیخ برود تا کسی او را نشناسد و او پوشیده به مجلس شیخ می رود و در بام در میان زنان می نشیند» (اسرار التوحید: ۸۰).
یکی از زنان معروف فاطمه عیال ابوحامد احمدبن خضرویه البلخی بود. اندر طریقت شأن عظیم داشت. وی دختر امیر بلخ بود. چون وی را ارادت توبه پدیدار آمده به احمد کس فرستاد که: “یا احمد، من ترا مرد آن نپنداشتم که راه حق بزنی، راهبَر باشی نه راهبُر". احمد کس فرستاد و وی را از پدر بخواست. پدرش به حکم تبرّک وی را به احمد خضرویه داد و فاطمه به ترک مشغولی دنیا بگفت و به حکم عزلت با احمد بیارامید تا احمد را قصد زیارت خواجه بایزید افتاد. فاطمه با وی برفت، چون پیش بایزید آمد، برقع از روی برداشت و با وی سخن گستاخ می گفت. احمد از آن متعجّب شد و غیرت بر دلش مستولی گشت. گفت “یا فاطمه، آن چه گستاخی بودت با بایزید؟” گفت «از آنچه تو محرم طبیعت من و وی محرم طریقت من از تو به هوی رسم و از وی به خدا و دلیل بر این آن است که وی از صحبت من بی نیاز است و تو به من محتاج» و پیوسته وی با بایزید گستاخ می بودی، تا روزی بایزید را چشم بر دست فاطمه افتاد، حنا بسته دید. گفت «یا فاطمه، دست از برای چه حنا بسته ای؟» وی گفت «یا بایزید، تا این غایت که تو دست و حنای من ندیدی، مرا با تو انبساط بود. اکنون که چشمت بر دست من افتاد، صحبت من حرام شد» و از آنجا برگشتند و به نیشابور مقام کردند و اهل نیشابور و مشایخ آن را با احمد خوش بود و چون یحیی بن معاذ الرّازی – رحمه الله علیه – از ری به نیشابور آمد و قصد بلخ کرد، احمد خواست تا وی را دعوتی کند. با فاطمه مشورتی کرد که: “دعوت یحیی را چه باید؟” گفت «چندین سر گاو گوسفند و حوایج و نوابل و چندین شمع و عطر، و با این همه نیز بیست سرخر بباید کشت». احمد گفت «کشتن خران چه معنی دارد؟» گفت «چون کریمی به خانه کریمی میهمان باشد، نباید که سگان محلّت از آن خیری باشد؟» ابویزید گفت «هرکه خواهد تا مردی ببیند پنهان اندر لباس زنان، گو در فاطمه نگاه کن» (عابدی، ۱۳۹۰: ۱۸۴- ۱۸۳).
و نیز از ابی عبدالله محمدبن خفیف نقل کنند که وی چهارصد نکاح کرده بود و آن از آن بوده بود که وی از ابنای ملوک بود و چون توبه کرد، مردم شیراز بدو تقرّب بسیار کردندی و چون حالش بزرگ شد بنات ملوک و روئسا تبرک را خواستندی تا با وی عقد کنند و وی قبول کردی و قبل الدخّول طلاق دادی. اما چهل زن پراکنده اندر عمر وی دوگان و سه گان خادمان فِراش وی بودند و یکی را از ایشان با وی چهل سال صحبت بوده بود و آن دختر وزیری بود.
شنیدم از شیخ بوالحسن علی بکران الشیرازی – رحمه الله علیه – که: روزی از زنانی که به حکم وی بوده بودند. هر یک از وی حکایتی می کردند. جمله متفق شدند که ایشان شیخ را اندر خلوت به حکم اسباب شهوت هرگز ندیده بودند. وسواسی اندر دل هر یک پدیدار آمد و متعجب شدند و پیش از آن هر یک پنداشته بودند که او بدان مخصوص است. گفتند «از سرّ صحبت وی بجز دختر وزیر خبر ندارد؛ که سالهاست تا اندر صحبت وی است و دوست ترین زنان بروی اوست». دو کس را از میان خود اختیار کردند و بدو فرستادند که «شیخ را با تو انبساط بیشتر بوده است، باید که ما را از سرّ صحبت وی آگاه کن». گفت “چون شیخ مرا اندر حکم خود آورد کس بیامد که: شیخ امشب به خانه تو خواهد آمد. طبخ های خوب بساختم و زینت و زیب خود را تکلّف کردم. چون بیامد، طعامی بیاوردند و مرا بخواندند. زمانی اندر من نگریست و زمانی اندر طعام، آنگاه دست من بگرفت و به آستین خود اندر کشید. از سینه وی تا ناف پانزده عقده افتاده بود. گفت ای دختر وزیر، بپرس که این چه عقده هاست. بپرسیدمش، گفت این همه لهب و شدّت صبر است که گره بسته است. از چنین روی و از چنین طعام صبر کرده ام. این بگفت و برخاست. بیشترین گستاخی های وی با من این بوده است» (عابدی، ۱۳۹۰: ۳۶۸- ۳۶۷).
۴-۱-۱-۳مشاغل
از خلال حکایت های کتاب کشف المحجوب می توان به بسیاری از مشاغل آن روزگار پی برد که ما فهرستی از آن مشاغل را در ذیل آورده ایم:
اشتربان: کسی که برای نگهداری و چرندن اشتران آنها را به صحرا می برد. «دیوانه ای هست، اویس نام که اندر آبادانی ها نیاید و با کس صحبت نکند و آنچه مردمان خورند نخورد و غم و شادی نداند، چون مردمان بخندند، وی بگرید و چون بگریند وی بخندد. گفت وی را می خواهم. گفتند به صحراست به نزدیک اشتران ما».(عابدی، ۱۲۶:۱۳۹۰)
قاضی: شخصی که میان دو یا چند کس درمورد دعوایی که در دادگاه مطرح کرده اند اظهارنظر و اندر میان علما رحمهم الله مستطور است که به وقت ابوجعفر المنصور تدبیر کردند که از چهار کس یکی را قاضی گردانند: یکی امام اعظم ابوحنیفه، دیگر سفیان، سدیگر مِسعربن کِلام و چهارم شریک رحمه الله و این هر چهار از علمای دهر بودند.
عیاری: فضیل بن عیاض: واندر ابتدا وی عبارّی بود و راه داشتن میان مرو و باورد، و همه میل به صلاح داشتی و پیوسته همّتی و فتّوتی اندر طبع وی بودی چنانکه اگر اندر قافله ای زنی بودی گرد آن نگشتی و کسی را که سرمایه اندک بودی کالای نستدی و با هر کس به مقدار سرمایه وی چیزی بماندی (عابدی، ۱۳۹۰: ۱۴۹).
قاری: آنکه با صدای بلند و ترتیل قرآن می خواند (انوری، ۱۳۸۳: ۷۶). وقتی بازرگانی از مرو برفت، وی را گفتند «بدرقه ای بگیر که فضیل بر راه است». گفت «شنیدم که وی مردی خدای ترس و آگاه است، باکی نبود». قاری با خود برد و بر سر اشتر نشاند تا شب و روز قرآن می خواند تا قافله به جایی رسید که فضیل -رحمه‌الله – کمین داشت (عابدی، ۱۳۹۰: ۱۴۹).
ساحری: چنین گویند که ابتدای حال وی چنان بود که بر کنیزکی شیفته شد. وی را گفتند که: «اندر شارستان نسابور جهودی است. ساحر، حیل این شغل تو به نزدیک وی است». بوحفص به نزدیک وی آمد و حال باز گفت. جهود گفت «ترا چهل شبانروز نماز نباید کرد و ذکر حق و اعمال خیر و نیت نیکو نباید کرد تا من حیلت کنم و مراد تو برآید». وی چنان کرد. چون چهل روز تمام شد جهود طلسم بکرد و آن مراد برنیامد (همان: ۱۹۰).
آهنگری: و همان آهنگری می کرد تا به باورد شد و ابوعبدالله باوردی را بدید و عهد ارادت وی گرفت و چون به نیشابور بازآمد. روزی اندر بازار نابینایی قرآن می خواند. وی به دوکان خود نشسته بود. سماع آن وی را غلبه کرد و از خود غایب شد. دست اندر آتش کرد و آهن تافته بی انبر بیرون آورد. چون شاگرد آن بدید هوش از ایشان بشد. چون بوحفص به حال خود بازآمد دست از کسب برداشت و نیز بر دوکان نیامد (همان: ۱۹۰).
کارگزار: رتبه ای پائین تر از رئیس، مقامی نزدیک به مقام نقیب، کسی که مردم هر ناحیه را می شناسد و نوعی ریاست بر ایشان دارد (شفیعی کدکنی، ۱۳۶۶: ۶۳۷). آیا بدر هجویری عثمان بن ابی علی، از کارگزاران و دولتمردان غرنوی بود و با آشفتگی امر غرنویان که پس از گرفتاری و قتل سلطان مسعود (۴۳۱- ۴۳۲) وی ناگزیر بود که سلامت و عافیت را بیرون از حوزه غزنین جستجو کند (عابدی، ۱۳۹۰: ۱۳).
بارکش: گویند کودکی اشتری را زمام گرفته بود با باری گران و اندر بازار آمل می کشید و پیوسته آنجا وحل باشد. پای اشتر از جای بشد و بیفتاد و خرد بشکست. مردمان قصد آن کردند که بار از پشت شتر فرو گیرند و کودک دست به مستغاث برآورد (همان: ۲۴۷).
باغداری و کشاورزی: شیخ سهلکی گفت: وقتی اندر بسطام ملخ آمد و همه درختان و کشت ها از کثرت آن سیاه گشت، مردمان دست به خروش بردند. شیخ مرا گفت «این چه مشغله است؟» گفتم «ملخ آمده است و مردمان بدان رنجه دل می باشند». شیخ برخاست و بر بام برآمد و روی به آسمان کرد. در حال همه برخاستند و نماز دیگر یکی نمانده بود و کسی را برگی زیان نشد. والله اعلم (همان: ۲۴۹).
۴-۱-۲نهاد سیاست
در بین سال‌های ۳۵۰-۴۷۴ که هجویری می‌زیسته اضطراب و هرج و مرج اوضاع سیاسی ممالک اسلامی خاصه ایران به اوج خود رسیده بود. ما در این فصل ابتدا به شرح اوضاع سیاسی عصر هجویری می‌پردازیم
ابوالحسن علی بن عثمان هجویری در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم سالهای عزت و دولت غزنویان و در روزهای پادشاهی سلطان محمود غزنوی (م:۴۲۱) زاده شد، علوم متداول عصر، خاصه قرآن، حدیث، تفسیر،‌فقه و کلام را در زادگاه خود و احتمالاً در غزنین، آموخت و پس از چندی که از سالهای جوانی او چندان دور نبود از ناحیه غزنین بیرون آمد و سفری طولانی را آغاز کرد.
اما اوضاع سیاسی ایران بسیار آشفته بود در آن هنگام حکومت گرگان و طبرستان بدست آل زیار بود و در عراق عجم و ری و فارس و کرمان و اهواز آل بویه سلطنت داشتند و همچنین در نواحی سیستان صفاریان سلطنت داشتند. در همان وقت که اوضاع سیاسی ایران بدینگونه بود، سلطنت غزنویه تشکیل شد و ناصرالدین سبکتکین (۳۶۳-۳۸۴) در غزنه به مسند پادشاهی نشست و در مدت کمی غالب اطراف غزنین یعنی افغانستان را متصرف شد و نواحی را گرفت و بر بسط دولت خویش بیفزود و از این موقع اعتبار دولت غزنویان شروع شده است. بزرگترین سلاطین مقتدر این سلسله یمین الدوله سلطان محمود خراسان را از دست سامانیان گرفت و عراق عجم را از زیر تسلط دیالمه بیرون آورد و در (۴۲۰) ری را تصرف کرد و پسرش مسعود را به تسخیر اصفهان فرستاد و حکومت صفاریان را در سیستان خاتمه داد و سیستان را ضمیمه متصرفات خویش نمود و احکام طبرستان و گرگان را دست نشانده خویش ساخت. او دولت پهناوری تشکیل داد که شامل اغلب نواحی ایران و تمام افغانستان و قسمت اعظمی از هندوستان بود. « زیرا به گفته ی بیهقی سلطان محمود ۱۲ بار به هندوستان لشکرکشی کرد.» سلطان محمود در (۴۲۱) وفات کردو پس از وی میان دو پسرش امیر محمد و امیر مسعود بر سر تاج و تخت مخالفتی رخ داد و بالاخره سلطنت بر امیر مسعود قرار گرفت و دولت امیر مسعود در (۴۳۲) خاتمه یافت و سلاجقه روی کار آمدند و به وضع مکوک الطوائف ایران خاتمه دادند و بزرگترین مملکت پهناور اسلامی را تشکیل دادند.(همایی: ۳۱-۳۰) در تمام این مدت خراسان و خاصه نیشابور که به نوشته یاقوت در معجم البلدان بهترین شهرهای این ایالت بود. میدان تاخت و تاز و جنگ و قتل و غارت بود. خاندان سامانیه گرفتار منازعات داخلی و خارجی شد چه از هر طرف سرداران سپاه گاهی سر از اطاعت می پیچیدند و به زد و خورد مشغول می شدند و از طرف دیگر امرا و پادشاهان مجاور در صدد دست اندازی به ممالک بودند بیهقی عقیده سلطان مسعود را این چنین بیان می دارد: « هر کجا متصوفی دیدی یا سوهان سبلتی، دام زرق نهاده یا پلاس پوشیده دل سیاه تر از پلاس، بخندیدی» (بارسوث، ۱۳۷۲:۱۹۵) ولی پدرا و گویا قبر بسطامی را زیارت کرده است. ( مایر، ۱۳۷۸:۳۷۲) شاید بتوان نگرش غزنویان را اینطور بیان کرد که « آنان در مردان با تقوا بشخصه با چشم احترام می نگریستند. ضمن آنکه معترف بودند که در میان صوفیان هستند بسیاری که جامه زرق بر تن کرده اند. غزنویان مشایخ صوفی را که گروه های زیادی مرید گرد خود جمع آورده بودند و در نتیجه پیوندهای وفاداری ایجاد کرده بودند که حکومت مرکزی یا کارگزاران محلی آنان نمی توانستند سلطه مستقیم بر آنان داشته باشند، به چشم سوء ظن نگاه می کردند. اینکه هجویری با در بار غزنویان ارتباط داشته یا نه در کتاب کشف المحجوب هیچ اشاره ای به این نشده ولی در ابتدای کتاب (مقدمه) دکتر محمود عابدی اشاره می کند « آیا پدر هجویری، عثمان بن ابی علی،‌از کارگزاران و دولتمردان غزنوی بود و با آشفتگی امر غزنویان که پس از گرفتاری و قتل سلطان مسعود(۴۳۱-۴۳۲) آغاز شد، وی (هجویری) ناگزیر بود که سلامت و عافیت را بیرون از حوزه غزنین جستجو کند، یا اختلافها و. جدالهای مذهبی او را، که بی گمان در همان دوره جوانی خود در علوم روز صاحب مقامی بود، واداشت تا از وطن مالوف خود دورماند،‌یا شوق دیدار شهرهای بزرگ خراسان- مرو- سرخس- نیشابور- طوس و جزء آنها یا انواع جاذبه هایی که از دولت و مراکز فرهنگی و مشایخ بزرگ آن روز داشتند، دوری از شهر و دیار را برای او هموار کرد و پایش را به این سفر گشود، همه یا هر یک از این احتمال ها ممکن است.»
۴-۱-۲-۱رابطه هجویری با دربار غزنوی و سلجوقی
هجویری با سیاست کاری نداشته و در باب های کشف المحجوب از ارتباط او با سیاست و افراد سیاسی و درباری سخن به میان نیامده است و اینگونه نشان می دهد که او دربار گریز بود و با حاکمان زمان کاری نداشته و گویا آن قدر اعتماد به نفس و معتقد به عرفان و تصوف بوده که اصلا کاری به حکومت و دولت نداشته و حتی فکرش را هم نمی کرد زیرا در هیچ جای کتاب صحبتی از وزیر یا پادشاهی و منصب و غیره… به میان نیامده است. و بیشتر افکار او پیرامون متصوفه و اخلاق و رفتار آنها بوده و چگونگی نشست و برخاست و کلام آنها معطوف است. تاسیاست و سیاست بازی و چون بیشتر عمرش را به سفر پرداخته بهتر است بگوییم شیخ سیاح و جهان گردی مافوق و … که هر جا به مشکلی بر می خورد فرار را بر قرار ترجیح می داد، همان گونه که در مورد زندگی شخصی او آمده با توجه به این که زندگی هجویری به سه دوره منقسم می گردد، هر دوره ای از آن در جایی گذشته است، در شهر غزنه به دنیا آمد و در آنجا دوره اول زندگی خود را گذرانده است و هنگامی که به دوره جوانی رسید و در نواحی جهان اسلامی به سیر و سیاحت روی آورد و شماری از شهرها و کشورها را زیارت کرد. پس در مقامی در شهر لاهور که اکنون پاکستان است مستقر گردید جایی که دوره آخر از زندگی وی گذشته است.
او در مورد سَمنون بن عبدالله الخوّاص می گوید: « اندر زمانه بی نظیر بود و اندر محبت شانی عظیم داشت،‌جمله مشایخ وی را بزرگ داشتند، وی را « سمنون المحب» خواندندی، و وی خود را «سمنون الکذاب» نام کرده بود. و از غلام الخلیل رنجهای بسیار کشید و در پیش خلیفه بر وی گواهیهای محال داد و همه مشایخ بدان رنجه دل گشتند. و این غلام الخلیل مردی مرائی بود و دعوی پارسایی و صوفگیری کردی. خود را در پیش خلیفه و سلطانیان معروف گرانیده بود،‌به مکر وشعبده، و دین ودنیا بفروخته. چنانچه اندر زمانه ما بسیارند- و مساوی مشایخ و درویشان بر دست گرفته بود در پیش خلیفه و مرادش آن بود تا مشایخ مهجور گردند و کس بدیشان تبرک نکند تا جاه وی بر جای بماند. (عابدی، ۱۳۹۱: ۲۱۰- ۲۰۹)
و نیز در مورد شاه شیوخ، و تغیر از روزگار او منسوخ ابوالفوارس، بن شجاع الکرمانی، رضی الله عنه. از ابنای ملوک بود و اندر زمانه خود یگانه بود. صحبت ابوتراب نخشبی کرده بود وبسیاری از مشایخ را دریافته بود، و اندر ذکر بوعثمان حیری طرفی از حال وی گفته آمده است. وی را رسالات مشهور است اندر تصوف و کتابی کرده است که آن را مراه الحکما خوانند. (همان:۲۱۱)
۴-۲-۲-۱رابطه هجویری با مشایخ
هجویری از میان سلسله مشایخی که به صحبت آنها رسیده است، تنها ابوالفضل محمّدبن حسن ختلی (م: ۴۵۳) را «شیخ» و مقتدای خود می داند و ظاهراً از روزهای آشنایی تا پایان حیات شیخ خدمت و صحبت او را می گزیند. ابوالفضل ختلی از اقران ابوالحسن سالبه (م: ۴۱۵) بود. عمری نیکو یافت و این تعبیر را هجویری تنها برای او به کار برده است. سال های سال، شصت سال – از خلق عزلت گزیده بود و بیشتر عمر طولانی خود را در جبل لکام، واقع در شام گذراند. در علم تفسیر و حدیث عالم و در تصوّف جنیدی و مریدابوالحسن حُصری (م: ۳۷۱) بود. نسبت او با واسطه حصری و شبلی (م: ۳۳۴) به جنید می رسید. بنابر بعضی اقوال در حدود هشتاد سالگی به زیارت خاک پای ابوسعید (م: ۴۴۰) آمد و اگر این قول محمدبن منوّر قابل اعتماد باشد، احتمالاً هجویری در همین سفر به خدمت او پیوست و در بازگشت به شام همراه او شد. ختلی سرانجام در بیت الجن – قریه ای در نزدیکی دمشق – درگذشت. در واپسین دم سر بر کنار این مرید غزنوی داشت و پیرانه او را که از یکی از یاران خود رنجی در دل داشت به رضا وصیت فرمود (همان: ۱۸- ۱۷). در کشف الحجوب، هجویری تنها ابوالفضل ختلی را «شیخ» خود معرفی می کند، اما پیداست که پیوند وی با شیخ کرکّانی هم به حکم ارادتی خاص بود.

کاهش حساسیت مردم در خصوص بزهکاری
نمایش گسترده­ی اجرای مجازات در ملأعام به عموم، باعث می­ شود برخی افراد جامعه نسبت به این گونه مسائل حساسیت خود را از دست بدهند و اعمال این­گونه مجازاتها برای انها به امری عادی تبدیل شود و اگر این مجازات با لطمه وارد ساختن به حیثیت و کرامت مجرم توام باشد ضمن تحقیر کردن مجرم در مقابل همگان به احساسات لطیف آدمی خدشه وارد می­نماید. در این­باره، از لحاظ روانشناسی گفته شده استکه افرادی با شخصیت­های ناپخته و ماجراجو ممکن است با دیدن چنین صحنه­هایی احساس کنند که اینگونه مجازاتها می ­تواند باعث شهرت آنان شده و همین امر زمینه­ ساز ارتکاب جرایم توسط آنان می­گردد(سید اصفهانی،۱۳۸۰: ۹).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

کثرت اجرای مجازات در ملأعام، هرچند در کوتاه مدت، ارعاب و عبرت عمومی را به دنبال دارد ولی در دراز مدت، مفید واقع نشده و چه بسا اثر معکوس نیز داشته است. اگر هدف از اعمال مجازات اعدام و قصاص و رجم، حذف فیزیکی مجرم باشد با اجرای مجازات در ملأعام یا در نهان، مطلوب در هر دو حال حاصل می­ شود، اما اگر در کنار این نتیجه، ارعاب سایرین نیز از اهداف اجرای مجازات در ملأعام باشد که اینگونه نیز هست- هدف ثانوی همیشه حاصل نمی­گردد، زیرا با اولین اجرای مجازات در ملأعام جمعیت حاضر مرعوب شده و ممکن است مجرمین و غیر معتاد به ارتکاب اعمال بزهکارانه تا مدتی خودداری نمایند ولی نسیان و فراموشی، صحنه خشن اجرای مجازات را خیلی زود از ذهن­ها پاک می­ کند؛ به ناچار یادآوری مجدد، اجرای مجازات در ملأعام را می­طلبد و به همین صورت در حالی که تکرار زیاد اجرای مجازات اعدام یا سایر مجازات­های بدنی در ملأعام جنبه خوفناکی آن را به مرور زمان کاهش می­دهد.
بکاریا در این خصوص می­گوید: کیفرهای ترذیلی نباید بیش از اندازه به دفعات اجرا شود و همچنین نباید یکباره متوجه شماری زیادی از اشخاص گردد زیرا در وضع نخست بهره­ گیری زیاد از نیروی افکار مردم موجب تضعیف قدرت آن می­ شود و در مورد بدنامی شمار زیاد افراد، رفته رفته برای هیچ­یک قبیح نیست( بکاریا، ۱۳۶۸: ۸۲).
نگاهی اجمالی به تاریج اجرای مجازات در ملأعام موید این امر است که کثرت اعمال مجازات در ملأعام ما را از هدف مجازات که عبرت آموزی است دور می­ کند. ویل دورانت در خصوص اعمال مجازات در ملأعام در اروپای قرن ۱۸ و۱۹ می­نویسد:کیفرهای وحشیانه و در ملأعام مردم را درنده خو می­ساخت.سنگدلی تماشاگران و جنایتکاران روزهایی را که محکومی به دار کشیده می­شد را چون روزهای جشن می­ساخت؛ مردم برای تماشای محکومانی که سوار بر ارابه به سوی چوبه­دار می­رفتند در راها صف می­بستند، دکه­ها و دستفروشان نان و گردو و سیب به جمعیت می­فروختند.
هرگاه محکومی را به پشت ارابه­ای می­بستند و در خیابان­های شهر تازیانه می­زدند تماشاگران به جلاد مزد اضافی می­دادند تا سخت­تر تازیانه بزند ( دورانت، ۱۳۶۸: ۷۷ و ۸۱). به عبارت دیگر مجریان مجازات­های در ملأعام، به روایت تاریخ هیچگاهی به هدف ثانویه اعمال مجازات نائل نیامده­اند و به ناچار با پیشرفت تمدن و تحولات حقوق جرا از قرن ۱۸ به بعد و مخصوصا با پیدایش مکتب کلاسیک و اثبات ناکارآمدی اجرای مجازات در ملأعام در اغلب موارد به جای اعدام و سایر مجازاتهای بدنی، طرق دیگری از جمله کیفر زندان را جایگزین اجرای مجازات در ملأعام نمودند.
نقل شده است: در میدان گرو فرانسه، زمانی که دزدان را به چوبه­دار می­آویختند، سرقت­های بی­شمار صورت می­گرفت، چه دست­هایی که در جیب دیگران جهت سرقت گذارده نشد و این دزدی، از آنچه که در برابر چرخ شکنجه که جمعیتی کمتر گرد آن جمع شده بودند صورت می­گرفت بیشتر بود (سید اصفهانی،۱۳۸۰: ۳۸).
این امر نشانگر آن است که کم­کم جنبه ارعابی مجازات به لحاظ کثرت اجرای مجازات در ملأعام، کاهش یافته و بتدریج روحیه رحم و شفقت در دل تماشاگران از بین می­رود. نشریه اسپکتیتور^[۶۱]در یکی از سرمقاله­های خود در سال ۱۸۳۱ ضمن انتقاد از اجرای اعدام در ملأعام اظهار می­دارد که: “در یک مورد مردم زیادی برای تماشای اعدام کسی که بنا بود اعدام شود حاضر شده بودند. وقتی چند دقیقه از ساعت اعلان شده برای اجرای حکم اعدام گذشت و مجرم به صحنه آورده نشده بود افراد حاضر شروع به سوت و دست زدن ممتد کرده و خواستار آغاز برنامه بودند، درست مثل اینکه در سالن نمایش یا سینمایی نشسته­اند و در شروع نمایش یا فیلم تاخیر شده است. این گونه بی­صبری در مشاهده جان دادن یک انسان دیگر، نشانگر آن است که اجرای مجازات اعدام در ملأعام می ­تواند به تدریج روحیه رحم و شفقت را در کسانی که شاهد آنها هستند از بین ببرد” ( میرمحمدصادقی، ۱۳۷۷: ۳۷۸). این نکته یادآور صحنه­هایی است که در سالهای اخیر در حین اعدام جنایتکارانی مثل خفاش شب در کشور خودمان شاهد بوده­ایم که برای تماشای صحنه­ی اعدام وی بنا بر گزارش جراید، تعداد ۵۰ هزار نفر در سحرگاهان به محل اجرای حکم رفته­اند و فروشندگان مواد غذایی نبز با بهره گرفتن از این فرصت به عرض متاع خود به جمعیت بیکار تماشاکننده مشغول بوده ­اند. آیا اینگونه اشتیاق برای مشاهده یک صحنه اعدام در یک جامعه سالم قابل توجه است؟ آیا موافقان اجرای مجازات در ملأعام به جای درس ارعاب و عبرت، که مطلوب اجرای مجازات در ملأعام است درس شقاوت و خونخوارگی به دیگران نمی­آموزند؟
در گزارش منتشره از سوی کمسیون سلطنتی، که در انگلستان مامور شده بود تا در مورد وضعیت مجازات اعدام در ملأعام تحقیق کند، آورده شد: صحنه­های اعدام در ملأعام معمولا بهترین مکان برای جیب­برها بوده و ارتکاب جیب­بریهای متعددی، در این مکان­ها، گزارش شده است. جالب توجه آنکه اکثر این جیب­بریها درست در لحظه اعدام محکوم رخ می­داده، یعنی بردن دست در جیب قربانی تقریبا مصادف با کشیده شدن طناب­دار توسط مامور اجرای حکم بوده است، چراکه در این لحظه سرها کاملا رو به بالا و حواسها متوجه صحنه اعدام می­باشد. اهمیت این گزارش از آنجا بیشتر می­ شود که توجه داشته باشیم که در آن ایام جرم جیب­بری خود مجازات اعدام را در پی داشت به دنبال انتشار این گزارش، اجرای مجازات در ملأعام در انگلستان متوقف شد(میرمحمدصادقی، ۱۳۷۷: ۳۸۶).
اجرای مکرر مجازات در ملأعام بدون رفع علل بزهکاری و نتیجتا عدم توفیق در الزام همگان به رعایت هنجارها سبب می­ شود عامه مردم، نظام جزایی کشور را در مبارزه با بزهکاری، ناتوان و ورشکسته پنداشته و احساس امنیت ننمایند.
بنابراین اگر فلسفه اجرای مجازات در ملأعام ایجاد رعب و وحشت در جهت پیشگیری از وقوع جرایم و یا تکرار آن توسط اشخاص بزهکار است این نتیجه در خصوص مجرمین حرفه­ای و به عادت حاصل نشده و نسبت به سایر بزهکاران نیز به دلیل کثرت مشاهده مجازات­ها و به مرور زمان، امری عادی تلقی شده و فاقد جنبه ارعابی است.
به طور اجمال نگارنده با اجرای مجازات در ملأعام و مجازات­های رسوا کننده مخالف است.زیرا درکیفرهای مادون نفس نیزاگربتوانیم به ارعاب خاص دست پیدا کنیم قطعا اعاده حیثیت مجرم بسیار مشکل خواهد بود. چراکه حتی اگرمجرم رابرای مدتی ازحقوق اجتماعی خودمحرم کنیم بعداز اتمام این محرومیت جامعه نمی­تواند به راحتی پذیرای او باشد و چه بسا با طرد شدن از طرف جامعه مجرم سابق وشهروند امروز جری­تر شود وباجرات بیشتری برای ارتکاب جرم خیز بردارد.درسیستم حقوقی کشورمان درخصوص انتشارحکم محکومیت در قانون آئین دادرسی دادگاه­ های عمومی وانقلاب مصوب۱۳۷۸درتبصره ۳ماده ۱۸۸ قانون مذکور درخصوص برخی جرایم علیه حقوق مالی دولت درصورتی که ارزش آن یکصد ملیون ریال یا بیشتر باشد به دستور دادگاه صادرکننده رای قطعی،خلاصه حکم به هزینه محکوم علیه دریکی از روزنامه­های کثیرالانتشارکشور و عنداللزوم دریکی ازروزنامه­های محلی منتشر ودراختیارسایر رسانه­های گروهی گذاشته شود. این تبصره درقالب ماده واحده­ای درسال ۱۳۸۵ به دنبال افزایش اینگونه جرائم به دنبال مصالحی به تصویب رسید،هرچندکه بعدها این مساله به خوبی صورت اجرائی پیدا نکرد.درست است که شخص مجرم بایدسزای نادیده گرفتن قانون را بصورت مجازات تحمل کنداما بعداز تحمل مجازات تاچه زمانی این فرد باید ازطرف جامعه سرزنش شود؟آیا حالا باداغ ننگ اجرای مجازات، مجرم می ­تواند مجددا به جامعه برگردد؟یا این شخص باید تا پایان عمر وحتی پس ازتحمل کیفر، سزای قانون شکنی خودرا بدهد؟
درپاسخ به این سوال است که در هر سیستم حقوقی ای معمولاً مقنن بجای دور نگه داشتن محکوم راهی را برای بازگشت اوبه جامعه پیش بینی می­ کند ودر متون قانونی به انواع مختلف فرصت باز پروری و اعاده حیثیت را برای محکوم فراهم میکند^[۶۲]با این اوصاف که مقنن قانون مجازات اسلامی ایران رسوا کنندگی را یکی از اهداف مجازات ها دانسته است. وطبق ارزیابی این حقیر در نظرات کارشناسان دینی وحقوقی و استناد به ادله قرآنی و روایی و همچنین ادله اصولی ، به نظر می­رسد حفظ آبروی مجرم باید یکی از ضروریات دستگاه های قضایی کشور و علی الخصوص جامعه اسلامی باشد . چرا که اگر هدف اصلی ما مبارزه با تکرار جرم ازجانب متهم و اصلاح اوست در اینجا رسوا کردن او امری بیهوده در مسیر اصلاح می­باشد.چه بسا این کار موجب انحراف بیشتر مجرم از مسیر اصلی وبستن راه­های برگشت او به آغوش جامعه باشد.حال آنکه تجربه ثابت کرده است که استفاده از چنین ابزارهایی(رسواکنندگی) در اصلاح مجرم از دید جرم­شناسانه نه تنها برای خود او جرم زا می­باشد بلکه خانواده و بستگان او که از این ابزارهای اصلاح(رسواکنندگی) زخم خورده­اند و داغ بی­آبرویی بر پیشانی آنها خورده است، ازایجاد جرم در امان نمی­باشند .
امیداست درآینده، نظریه پردازان وعالمان فقه وحقوق سبب شوند تا مجازاتها کارشناسی­تر و مصلح­تر شوند تاکسی بخاطرخطایی­که­از او صادر شده از اجتماع طردنشود.
افزایش خشونت
به طور حتم وضع قوانین و مقررات در هر جامعه، برای برقراری نظم و امنیت افراد جامعه است و در صورت بروز جرم لازم است براساس همان قوانین مجازات مجرمان اجرا شود و از طرفی برکسی پوشیده نیست که اسلام دین رأفت و مهربانی است از این رو در قوانین کشورمان که براساس قوانین شرع و اسلام وضع شده است.
پینسکی^[۶۳]استدلال می­ کند سیاست­های اجتماعی زورگویانه صرفا مشکل را تداوم می­بخشد (پینسکی و کوینی، ۱۹۹۱: ۳۷۲). جرم، خشونت، مجازات جنگ است، مردمی که به جنگ می­روند بر این باورند که خشونت نتیجه بخش است. همین­گونه است مجریان و مردمی که می­خواهند مجرمان مجازات شوند. تمامی اینها بر این باورند که خشونت نتیجه­بخش است. زیرا آنها همچنان براین باور هستند که فرمانروایی ضروری است. کسی که به خدا، خرد طبیعی یا صداقت علمی­ نزدیک­تر است، باید خود سری را در درجه دوم اهمیت قرار دهد که در غیر این­صورت در طولانی مدت نظم اجتماعی از بین خواهد رفت.
هر نهادی که در جامعه گویای مجازات آدم‌های پرخاشگر باشد مانند یک شمشیر دولبه عمل می‌کند، ممکن است یک لبه این شمشیر، مایه عبرت برخی باشد اما لبه دیگر آن، دامن زدن به جو پرخاشگری در جامعه است.
خشونت به مثابه فرایندی است که طی مدتی به واسطه عوامل بیرونی درون فرد ساخته می‌شود وبرخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که حالات خشم و انزجار تنها زمانی پابرجا می‌مانند که دائماً توسط محرک خارجی تحکیم شوند.تاثیر تنبیهات بدنی- روحی و نابرابرهای موجود بر روی کودکان در خانواده، مدرسه، رسانه ­ها و سطح جامعه؛ آموزش و نهادینه کردن خشونت برای نسل‌های آینده است. این مساله در دوره‌های متفاوت زندگی به شیوه‌های مختلف در فرایند شکل‌گیری خشونت موثر است.تجربه‌های متفاوت زندگی چنانچه با تحقیر وخشونت همراه باشد بستر مناسب اجتماعی برای باز تولیدخشونت است، چه این تحقیر در مدارس باشد چه در دوران سربازی چه در خانواده و چه در فضاهای اجتماعی برای حضور یافتن( مثلاً اجرای مجازات در ملأعام)، شاغل شدن و یا طی کردن مراتب شغلی و غیره.^[۶۴]
ما وقتی از امنیت اجتماعی صحبت می‌کنیم، گاهی با رفتار و اقدامات خود امنیت اجتماعی را به مخاطره می‌اندازیم. در جامعه‌ای که مجازات سنگین و خشن اجرا می‌شود مطمئنا رویت صحنه اعدام در ایجاد روحیه خشن تاثیر گذار خواهد بود،. همان طور که زمانی که بچه‌ای  فیلم خشن می‌بیند یا بازی خشن انجام می‌دهد در روحیه او تاثیر می‌گذارد.
برنارد توماس^[۶۵]بنیان نظام عدالت کیفری کشور خود را برمبنای خشونت می­بیند و می­نویسد: نظامی است که می­پندارد با خشونت می­توان بر خشونت، با شرارت می­توان بر شرارت چیره شد، این اصل به هنگامی که تشخیص دهیم نظام عدالت کیفری معادل اخلاقی ماشین جنگ است، درک می­کنیم که مقاومت در برابر یکی با مقاومت در برابر دیگری پیوند می­خورد. این مقاومت باید براساس همدردی و عشق باشد نه براساس خشونت که در مقابل آن مقاومت می­ شود (برنارد و جفری،۱۳۸۰: ۳۷۳).
امروزه مهمترین هدف از اِعمال مجازات، اصلاح و بازپروری مجرم و بازگشت او به جامعه و حمایت و مراقبت از مجرم در این مسیر است. اعمال مجازات‌های خشن که به قصد ارعاب صورت می‌گیرد، نتیجه‌ای در برندارد زیرا موجبافزایش خشونت می­ شود چرا که خشونت ذاتاً موجب خشونت­زایی می‌شود و خشونتی که در اجرای مجازات نهفته است را در تماشاگران اجرای مجازات نهادینه می­ کند. جرم‌شناسان به این باور رسیده‌اند که مجازات تنها وسیله مبارزه با جرم و تنها راه اصلاح مجرم نیست و چه بسا لغو یا تعلیق مجازات و اجرای مخفیانه آن، باعث اصلاح مجرم شده و اجرای مجازات در ملأعام نتیجه معکوس داشته باشد.
اجرای این مجازات‌ها در ملأعام، تبلیغ شدید خشونت در میان مردم است و در واقع با آن هدف ارعاب به معنای عام و خاص کاملا متفاوت است. نه تنها آن هدف را تامین نمی‌کند بلکه به‌نحوی باعث زمینه‌سازی بحث جرم و ارتکاب در جامعه می‌شود چرا که خشونت و ایجاد روحیه خشن باعث میل به خشونت در مردم می‌شود.
تنافی اجرای مجازات در ملأعام با اصل تساوی مجازات­ها
به نظر می­رسد که اجرای مجازات در ملأعام با اصل تساوی مجازات­ها نیز منافات دارد.، چرا که از سوئی قانون، در مواردی تصمیم ­گیری راجع به محل اجرای مجازات را به قاضی واگذار نموده است و از سوی دیگر دیدگاه های قاضی صادر کننده حکم در خصوص اجرای مجازات در ملأعام بسیار متفاوت است و این امر زمینه تبعیض در اجرای مجازات را فراهم می­سازد.
با توجه به مواد ۲۹۰ آیین دادرسی کیفری مصوب ۲۲/۱/۱۳۷۸ و ماده ۱۰ آیین­ نامه نحوه اجرای احکام اعدام، رجم، صلب، قطع یا نقص عضو مصوب ۱۵/۲/۱۳۷۰، اگر تصمیم ­گیری راجع به محل اجرای مجازات را در رابطه با اینکه در ملأعام اجرا شود یا نه را از اختیارات قاصی بدانیم، اجرای مجازات در ملأعام با توجه به سلایق و دیدگاه­ های متفاوت قضات به صورت متفاوت اجرا می­ شود، برخی از آنان اجرای مجازات در ملأعام را مثبت ارزیابی نموده و شدیدا به آن معتقدند و برای دستیابی به آثار مثبت مدنظر خود، بدان حکم می­ دهند.
در طرف مقابل برخی دیگر از قضات اجرای آن را در ملأعام دارای آثار منفی فردی و اجتماعی دانسته و هرگز به صدور حکم بدان راضی نمی­گردند، بنابراین ممکن است دو نفر مجرم که دارای خصوصیات و شرایط مساوی بوده و مرتکب جرم یکسانی شده ­اند، تنها به لحاظ دیدگاه متفاوت قضات در این زمینه یکی به طور پنهانی در محیط زندان مجازات گردد و دیگری در ملأعام به تحمل مجازات محکوم گردد در حالی که اجرای مجازات در ملأعام مجازاتی مضاعف است و در واقع می­توان گفت دو مجازات تحمل نموده است.
برانگیخته شدن احساس ترحم نسبت به محکوم­علیه
یکی از دلایل مخالفت با اجرای مجازات در ملأعام این است که با اجرای مجازات در میان مردم و بعضا به صورت­های غیرانسانی و خوارکننده ممکن است برخی افراد با مشاهده­ شرمساری مجرم به هنگام تحمل اینگونه مجازات­ها، علاوه بر فراموش کردن جرم ارتکابی مجرمان، با آنان همدردی نموده و احساس ترحم نسبت به آنان پیدا کنند، چرا که او را انسان و برخوردار از حقوق انسانی می­دانند. پس اعمال مجازات در ملأعام به خصوص به شیوه ­های نامتعارف می ­تواند زمینه­ ساز مخالفت برخی افراد با نحوه­ برخورد دستگاه قضا و ماموران اجرای احکام جزایی را فراهم کند. در این میان زنان و اقشار آسیب­پذیرتر اجتماع می­توانند آسیب ببینند و به مخالفت­های بیشتر دامن بزنند.
به نظر می­رسد اجرای مجازات در ملأعام، پیامدهای منفی و فردی اجتماعی بسیاری به دنبال دارد و بر فرض وجود احتمال تاثیر مثبت، از باب قاعده دفع المفسده اولی من جلب المنفه(خمینی، ۱۴۲۵: ۴۴) نادیده گرفته می­ شود. بنابراین با انتفاء شرط احتمال تاثیر مثبت، مشروط که عبارت است از نهی از منکر از طریق اجرای مجازات در ملأعام نیز منتفی می­گردد.
نتیجه ­گیری و پیشنهادات
اجرای مجازات در ملأعام شیوه­ای پذیرفته شده در سیستم قضایی ایران است که در خصوص آن در کتب فقهی به طور پراکنده بحث شده است و در آثار حقوقی نیز به ندرت به آن اشاره شده است. در این تحقیق سعی شد تا ضمن بررسی مفاهیم مرتبط با اجرای مجازات در ملأعام به پیش­زمینه­ این بحث نیز تا حدی در حقوق ایران و سایر کشورها اشاره گردد. سپس به مبانی و اصول اجرای مجازات در ملأعام و نظرات ادله­ی مختلف دراین باره پرداخته شد. بخش جداگانه­ ای به موارد اعمال، تحلیل جرم­شناختی و حقوقی آن اختصاص داده شد؛ فصل سوم به بررسی اهداف و آثار ناشی از اجرای مجازات در ملأعام اختصاص داده شد.
در این قسمت با توجه به پژوهش به عمل آمده، موارد ذیل به عنوان نتیجه­ تحقیق مطرح می­ شود:
با بررسی ادله فقهی که در مورد کیفیت اجرای مجازات وارد شده است، به این نتیجه می­رسیم که هیچ­گونه دلیل شرعی بر لزوم و یا رجحان اجرای مجازات در ملأعام وجود ندارد.
ادله مورد ادعا، تنها بر لزوم و یا رجحان حضور عده­ای معدود از افراد ثقه و مومن، به هنگام اجرای حد زنا، دلالت دارد. به نظر می­رسد فلسفه تشریح این حکم در برخی از مجازات­ها همچون شلاق­زنی، گواهی دادن نسبت به اجرای حتمی و قطعی حد، و در برخی دیگر همانند رجم، شرکت و مباشرت در اجرای حد می­باشد.
مطمئناً وجود چنین تصمیمی در راستای اجرای حتمی مجازات و همچنین انعکاس خبر اجرای آن در جامعه، تاثیری شگرف در ارعاب و پیشگیری عمومی از جرم داشته و حتی تاثیر آن از مشاهده عینی صحنه مجازات بیشتر خواهد بود، بدون آنکه پیامدهای منفی بدنبال داشته باشد.
۱٫اجرای مجازات در ملأعام، اهداف مجازات را محقق نمی­سازد.
شاید مهمترین هدفی که از اجرای مجازات در ملأعام تعقیب می­گردد، پیشگیری عام می­باشد. لکن بایستی توجه داشت که هرچند ممکن است در کوتاه مدت، به لحاظ شوکی که در اثر نمایش مجازات به جامعه وارد می­گردد، آمار جرایم کاهش یابد، لکن مطمئناً در دراز مدت، خصوصاً اگر مجازات در ملأعام به نحو گسترده صورت گیرد، نه تنها موجب پیشگیری و ارعاب عمومی نخواهد گردید بلکه نتیجه عکس داده و می ­تواند موجب افزایش جرم گردد.
مجازات‌های شدید در برابر دیدگان شهروندان در واقع کم شدن خشونت در چشمان ناظران اجتماعی است. از بین بردن قبحخشونت پیامدی به همراه ندارد جز بازتولید خشونت. تجربه بشری نشان می­دهد که سختی و خشونت مجازات­ها و به نمایش گذاردن آن، تاثیری در پیشگیری از ارتکاب جرم نداشته بلکه آنچه موجب پیشگیری و ارعاب می­گردد، اجرای حتمی و قطعی مجازات، ولو سبک و خفیف، می­باشد.
مجازات در ملأعام، به شخصیت و کرامت انسانی فرد مجرم که موثرترین عامل بازدارنده از ارتکاب جرایم بعدی است، لطمه جدی وارد ساخته و همین امر موجب می­گردد تا اصلاح و بازگشت وی به جامعه، غیر ممکن و دشوار گردد. در نتیجه وی به مجرمی خطرناک تبدیل شده و هرگاه شرایط فراهم آید، از افراد جامعه که روزی شاهد درد و رنج او بوده ­اند، انتقام خواهد گرفت و همین امر، زمینه ارتکاب جرایم بیشتر و بلکه مهم­تری را فراهم می­سازد.

2. 2. با بررسی اجرای مجازات در ملأعام از نگاه جرم­شناختی حقوقی، به این نتیجه می­رسیم که نمایش مجازات می ­تواند آثار منفی فردی و اجتماعی فراوانی به دنبال داشته باشد.

مهمترین اثر منفی فردی، آن است که اصلاح و بازگشت مجرم را به جامعه غیر ممکن و یا لااقل دشوار می­سازد. فردی که در انظار عمومی تحقیر و مجازات می­گردد و شخصیت و حرمت انسانی او به شدت آسیب دیده و این تنها عامل کنترل کننده درونی در مقابل آلوده شدن به گناه و تباهی از بین می­رود، امیدی به اصلاح و بازگشت او به جامعه نمی­رود و به فرض اگر روزی بخواهد به جامعه بازگردد، با توجه به اینکه شان و حیثیت او از بین رفته است، جامعه آمادگی پذیرش وی را نداشته و او را طرد می­نماید.
اجرای مجازات در ملأعام می ­تواند روحیه خشونت­ورزی و انتقام­جویی را در جامعه گسترش دهد، مشاهده مکرر صحنه­های دلخراش مجازات، باعث می­گردد که افراد جامعه، حساسیت خود را نسبت به اذیت و آزار و حتی مرگ انسان­ها از دست بدهند، بگونه­ای که پس از مدتی نه تنها از دیدن صحنه مجازات متاثر نشده و عبرت نمی­گیرند، بلکه آن را نوعی تفریح و سرگرمی به شمار می­آورند.
یکی دیگر از آثار منفی اجرای مجازات در ملأعام، در عصر کنونی، وهن اسلام و نظام اسلامی است. این درحالی است که حفظ حیثیت و آبروی اسلام، مصلحت ولائی است که هیچ مصلحتی با آن برابری نمی­کند. اجرای مجازات در ملأعام می ­تواند چهره­ای خشن و غیر منطقی از اسلام به جهانبان ارائه نموده و مانع گرایش شیفتگان حقیقت به اسلام گردد. وجود تصاویر و گزارش­های فراوان از صحنه رقت­بار اجرای مجازات در ملأعام در کشورهای اسلامی، حاکی از سوءاستفاده دشمنان اسلام از این موضوع، جهت ارائه چنین چهره­ای از اسلام می­باشد.
به اجماع فقها، هرگاه اثبات گردد که اجرای مجازات خاصی، موجب وهن اسلام است، اجرای آن مشروع نبوده و بایستی متوقف گردد، بنابراین به طریق اولی هرگاه کیفیت خاصی که شرط اجرای مجازات نیز نمی ­باشد موجبات وهن اسلام را فراهم نماید، اعمال آن کیفیت جایز نبوده و بایستی متوقف گردد.

تعیین حجم نمونه اهمیت فراوانی در قابلیت تعمیم نتایج آزمون به جامعه دارد. روش های مختلفی جهت تعیین حجم نمونه وجود دارد که دقیق ترین روش ها روش های ریاضی جهت تعیین حجم نمونه است. در تعیین حجم نمونه عواملی چون، واریانس داده ها(هرچه پراکندگی داده ها بیشتر باشد حجم نمونه افزایش می یابد)، سطح اطمینان(هر چه سطح اطمینان بیشتر باشد حجم نمونه افزایش می یابد)، دقت مورد نظر، حجم جامعه و توزیع جامعه آماری موثر می باشند(مومنی،۱۳۸۶). میزان جامعه آماری تحقیق وارد فرمول کوکران می شود و حجم نمونه تحقیق بوسیله فرمول کوکران بدست می آید و به تعداد عدد محاسبه شده پرسشنامه پخش می شود.
N= حجم جامعه(۳۶۵۰۰۰)
=  خطای براورد (۰٫۰۵)
با سطح اطمینان ۹۵%
P= احتمال موفقیت (۰٫۵)
در تحقیق حاضر، از روش نمونه گیری دردسترس استفاده شده است. حجم نمونه آماری ۳۸۴ نفر از شهروندان سطح محلات منطقه۱۶ شهر تهران است. اما برای جلوگیری از خطاهای احتمالی پرسشنامه ۱۶ پرسشنامه اضافه شد و در کل تعداد ۴۰۰ پرسشنامه در بین شهروندان سطح محلات منطقه ۱۶ تهران پخش گردید.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۳-۵- معرفی ابزار های جمع آوری اطلاعات
با توجه به اینکه در طرح های تحقیقاتی مختلف هدف پژوهشگر متفاوت است ممکن است پژوهشگر
نتواند ابزار یکسانی که در تحقیقات قبلی استفاده شده است به کار برد . از این رو باید شخصاٌ به ساختن ابزرا بپردازد . همچنین با توجه به این اختلاف در هدف های طرح های تحقیقاتی مختلف ، لذا پژوهشگر از ابزار های مختلفی برای جمع آوری اطلاعات استفاده می کند . در این پژوهش از ازارهای زیر جهت جمع آوری داده ها استفاده شده است :
۱ ) مطالعات کتابخانه ای : برای جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشیه تحقیق از مطالعات کتابخانه ای به طور گسترده ای استفاده شده است .
۲ ) پرسشنامه : در این تحقیق بر اساس هدف ها و سوالات تحقیق از پرسشنامه با سوالات بسته - پاسخ برای کسب داده ها استفاده شده است . سوالات بسته - پاسخ مجموعه ای از گزینه ها را ارائه می دهد تا پاسخ دهنده از میان آن ها یکی را انتخاب کند . پاسخ دهنده این نوع سوال ها را به سرعت درک کرده و به سهولت به آن ها پاسخ می دهد .
۳-۵-۱ پرسشنامه
یکی از روش‌های بسیار متداول در گردآوری اطلاعات میدانی، روش پرسشنامه‌ای است که امر گردآوری اطلاعات را در سطح وسیع امکان پذیر می‌سازد. در تحقیقات توصیفی و نیز تحقیقاتی که از گستره جغرافیایی زیادی برخوردار باشد یا افراد جامعه آماری و نمونه آن زیاد باشد، معمولاً از روش پرسشنامه‌ای استفاده می‌شود.(حافظ نیا،۱۳۸۳، ۱۷۹)
پرسشنامه تحقیق از دو قسمت تشکیل شده است. بخش اول مشخصات فردی پاسخ دهندگان شامل سن، جنسیت و تحصیلات است. بخش دوم که توسط شهروندان پاسخ داده می شود شامل ۲۲ سوال در مورد سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت عمومی و همکاری مردم با پلیس و…می باشد .
برای اندازه گیری متغیرها دراین تحقیق، پرسشنامه با مقیاس پنج فاصله ای لیکرت (خیلی زیاد، زیاد ، متوسط، کم، خیلی کم) تنظیم شده است. علت استفاده از مقیاس فاصله ای این است که چنانچه پاسخ دهندگان امکان جواب دادن بصورت بلی یا خیر برایشان میسر نباشد بتوانند در جواب دادن انعطاف بیشتری داشته باشند. دراین راستا برای تبدیل اطلاعات کیفی به اطلاعات کمی به هر کدام از گزینه ها به ترتیب اعداد (رتبه ) یک تا پنج داده شد .
طیف لیکرت

۳-۶ روایی و پایایی
ابزار سنجش باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد تا محقق بتواند داده‌های متناسب با تحقیق را گردآوری نماید و از طریق این داده‌ها و تجزیه و تحلیل آنها، فرضیه‌های مورد نظر را بیازماید و به سؤالات تحقیق پاسخ دهد. ابزار سنجش و آزمون‌های استاندارد و میزان شده ،معمولاً از روایی و پایایی مناسبی برخوردارند؛ از این رو، محققان می‌توانند آنها را با اطمینان به کار گیرند. ولی ابزار محقق ساخته فاقد چنین اطمینانی هستند و محقق باید از روایی و پایایی آنها اطمینان حاصل کند(عزتی،۱۳۸۶، ۱۵۴)
۳-۶-۱ روایی
روایی به معنای صحیح و درست بودن است (خاکی، ۱۳۸۲). اعتبار یا روایی بدین معنی است که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه موردنظر را می‌سنجد. برای اندازه‌گیری روایی پرسشنامه روش های مختلفی وجود دارد. اهمیت روایی از آن جهت است که اندازه‌گیری نامناسب و ناکافی می‌تواند هر پژوهش علمی را بی‌ارزش و ناروا سازد. مهمترین روش تعیین روایی در پرسش نامه این پژوهش، روش منطقی است. در این روش، روایی هم به صورت ظاهری و هم محتوایی مورد بررسی قرار می گیرد.روش ظاهری به این مفهوم است که پرسش نامه باید حداقل دارای روایی ظاهری باشد و شیوه محتوایی به این مفهوم است که کیفیت و کمیت سؤالات از دید صاحب نظران مورد بررسی قرار گیرد.
۳-۶-۲ پایایی
یک آزمون زمانی دارای پایایی است که نمره های مشاهده و نمره های واقعی آن دارای همبستگی بالایی باشند(خاکی، ۱۳۸۲).
پایایی ثبات درونی فقط با اجرای یک آزمون و بالاخره جلوگیری از بروز مسائل همراه تکرار اجرای آزمونها برآورد می شود(همان :۲۹۹-۲۹۷).دیکی از روش های تعیین پایایی آزمون با تاکید بر همسانی درونی، روش ضریب آلفای کرونباخ نام دارد. در این روش اجزا یا قسمت های آزمون برای سنجش ضریب پایایی آزمون به کار می روند. گفته می شود که اگر ضریب آلفا بیشتر از ۷/۰ باشد، آزمون از پایایی قابل قبولی برخوردار است(مومنی،۱۳۸۶).
در این تحقیق به منظور تعیین پایایی پرسشنامه، تعداد ۳۰ نفر از شهروندان سطح محلات منطقه ۱۶به عنوان نمونه انتخاب و پرسشنامه در اختیار آنها قرار گرفت و سپس از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کند به کار می رود.
برای محاسبه ضریب آلفای کرون باخ، ابتدا باید واریانس نمره های هر یک از سوالهای پرسشنامه و واریانس کل را محاسبه نمود. فرمول آن عبارت است از :

که در آن:

کار
R
مخزن با دمای پایین
جذب حرارت
شکل شماره (۲-۱) الگوی کار یک سیستم برودتی
همانطور که در شکل شماره (۲-۱) نشان شده وظیفه یک سیستم برودتی جذب حرارت در یک محیط با دمای پایین و دفع آن از طریق یک محیط با دمای بالا میباشد
تبرید و تهویه مطبوع برای تولید سرما در محیط یک ساختمان استفاده می شود در این سیستم حرارت از یک محیط به محیط دیگر منتقل میگردد
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

شکل( ۲-۲) حلقه های انتقال حرارت در یک سیستم برودتی(Bureau of Energy Efficiency,2004)
چندین مدار و یا حلقه در یک سیستم برودتی در شکل (۲-۲) نشان داده شده است. انرژی حرارتی طی ۵ حلقه از سمت چپ به محیط سمت راست منتقل میگردد
حلقه هوای داخل، در این حلقه که در سمت چپ قرار دارد هوای داخل توسط یک فن بر روی یک کویل سرد عبور داده میشود . وقتی که حرارت به آب سرد داده میشود هوای محیط سرد میگردد.
حلقه آب سرد(Chiled Water loop) در این حلقه آب سرد توسط فشار پمپ به اواپراتور چیلر بر میگردد
حلقه سرمایش(Refregerant) ، مبرد در یک حالت تغییر فاز و توسط فشار کمپرسور حرارت را از آب به کندانسور منتقل مینماید
حلقه آب کندانسور، آب حرارت را از کندانسور جذب نموده و این آب به برج خنک کننده پمپ میشود.
حلقه برج خنک کننده، در برج خنک کننده هوا از عرض برج کشیده میشود و آب از بالای برج به پایین ریخته میشود و آب حرارت خود را به هوا داده و این حرارت توسط هوا به محیط منتقل میگردد.
۲- ۴ انواع سیستم های تهویه مطبوع برودتی
سیستم های تهویه مطبوع و برودتی انواع مختلفی میباشند که به لحاظ نوع کاربری ساختمان متفاوت میباشند . هدف کلی این سیستم ها تامین شرایط راحتی افراد ساکن در ساختمان ها میباشد. در ذیل انواع این سیستم ها نامبرده و بطور مختصر توضیح داده خواهد شد. این سیستم های مورد مطالعه به سه دسته کلی تقسیم میشوند: سیستم های مرکزی^[۴]، پکیج^[۵] و سیستم های اتاقی . سیستم های مرکزی شامل چیلر و سیستم های توزیع مانند هواساز ها و فن کوئل ها هستند که با آب سرد کار میکنند. پکیج ها شامل واحد هایی هستند که یا بر روی سقف و یا بصورت اسپیلیت و دارا ی کوئل انبساط مستقیم میباشند که حرارت را از فضای داخلی جذب و محیط بیرون منتقل می نمایند.سیستم های اتاقی ^[۶] نیز شامل تقریبا مشابه سیستم های پکیج هستند این سیستم ها معمولا به عنوان کولر پنجره ای و یا دو تکه میباشند.
۲-۴-۱ سیستم های مرکزی:
سیستم های مرکزی به سیستم های گفته میشوند که به نوعی از چیلر برای برودت استفاده مینمایند . خود این گروه به چیلر های با کندانسور آبی و یا چیلر با کندانسور هوایی تقسیم میگردند . همانطور که در شکل (۲-۳) نشان داده شده این سیستم به یک مکان اداری سرویس می دهد که خود شامل سه زیر سیستم بنام واحد هواساز، چیلر، و واحد بویلر میباشد
شکل(۲-۳) شماتیک یک سیستم تهویه مطبوع
این سیستم ها که معمولا در تاسیسات برودتی ساختمان های بزرگ استفاده میشوند خود به دسته بندی های زیر تقسیم میگردند.
۲-۴-۱-۱ سیستم های تمام هوا
در سیستم های تمام هوا، سرمایش محسوس و نهان^[۷] پیش گرمایش و رطوبت زنی مورد نیاز توسط هوایی که به درون فضای مورن نظر وارد می شوند تامین میگردد. بنابر این به جز در موارد خاص صنعتی نیازی نیست در اتاق ها و منطقه ها هیچگونه سرمایش و رطوبت زنی اضافی صورت پذیرد.
سیستم های تمام هوا به دو گروه اصلی تقسیم میشوند:
سیستم های یک کانالی که در آن کویل های سرمایی و گرمایی به صورت سری در مسیر جریان هوا نصب میشوند،شکل(۲-۴). هوا با درجه حرارت یکسان و توسط یک سیستم کانال کشی بین تمام دریچه هاو واحد پایانه ها توزیع می گردد
شکل (۲-۴) شماتیک سیستم تهویه مطبوع یک کانالی
سیستم دو کانالی که در آن کویل های سرمایی و گرمایی به صورت موازی-سری در مسیر جریان هوا نصب میگردند و میتوانندیا دارای کانال مجزا برای توزیع هوای سرد و توزیع هوای گرم باشند که در تجهیزات پایانه با یکدیگر مخلوط میشوند و یا یک کانال مجزا برای هر منطقه باشند که در آن مخلوط هوای سرد و گرم با درجه حرارت لازم به درون منطقه وارد خواهد شد.شکل(۲-۵)
شکل(۲-۵)- شماتیک سیستم های هوایی دو کانالی تهویه مطبوع
گروه های بالا را می توان به گروه های فرعی زیر تقسیم نمود
یک کانالی با حجم ثابت و یک کانالی با حجم متغیر و دو کنالی با حجم ثابت و دوکانالی با حجم متغیر و چند منطقه ای با حجم ثابت و متغیر و سه قسمتی
از این دستگاه ها برای ساختمان هایی از قبیل اداری،مدارس، و دانشگاه ها،آزمایشگاهها، بیمارستان ها، و فروشگاه ها و حتی کشتی ها که لازم است مناطق مختلف آنها دارای کنترل مجزا باشند استفاده می شود . همچنین در کاربرد های خاص که نیازمند کنترل دقیق درجه حرارت و رطوبت هستند مثل اتاق عمل بیمارستان ها استفاده کرد.
مزیت سیستم های تمام هوا
نصب تجهیزات اصلی در یک اتاق مرکزی این امکان را میدهد که عملیات تعمیر و نگهداری فقط در فضاهایی که افراد حضور ندارند انجام شود . به علاوه این موضوع باعث میگردد بتوان مقدار ارتعاش و صدای تولیدی در تجهیزات و فیلتر های هوا را بیشتر در نظر گرفت و از تجهیزاتی با دوام و کیفیت بهتر استفاد ه نمود.
دور بودن تجهیزات الکتریکی ،لوله کشی،سیم کشی ،فیلتر و تجهیزات مولد صدا و ارتعاش از فضاهایی که افراد در آنها حضور دارند باعث می شود سرویس ها و اثرات زیان آور آنها بر افراد،تجهیزات و مبلمان و فرایند ها به حداقل برسد.
در این سیستم ها می توان در صورت امکان از هوای تازه در عوض چیلر برای سرمایش مکانیکی استفاده کرد(سرمایش مجانی)^[۸]
تبدیل از وضعیت تابستانی به زمستانی بسیار ساده است
قدرت انتخاب در منطقه بندی بشتر خواهد بود و این امکان وجود خواهد داشت که در فصول معتدل از گرمایش و سرمایش همزمان استفاده نمود
به سهولت می توان از سیستم های بازیافت حرارت نوع هوا به هوا استفاده کرد
در هنگام طراحی سیستم بهینه توزیع هوا و کنترل کوران انعطاف پذیری زیادی دارند و با مقررات موجود مطابقت و سازگاری دارند.
معایب این سیستم ها
عبور کانال نیازمند فضاست و بنابراین فضای مفید کف را کاهش و ارتفاع ساختمان را افزایش می دهد.
مساحت طبقه باید بیشتر باشد تا جای کافی برای شافت های عمودی که از درون آنها کانال هوا عبور میکند وجود داشته باشد.
تنظیم مقدار جریان هوا(به ویژه در سیستم های بزرگ) مشکل تر است.
کسب اطمینان از سهولت دسترسی به تجیزات پایانه ای ، نیازمند همکاری و هماهنگی طراحان معماری،مکانیکی و سازه است.
۲-۴-۱-۲ سیستم های هوا- آب
در سیستم های هوا- آب از طریق توزیع هوا و آب بین واحد های پایانه که در فضای داخل فضای تهویه شده نصب شده اند تهویه مطبوع انجام میگیرد . هوا و آب در داخل اتاق مرکزی تجهیزات(موتورخانه) سرد یا گرم میشوند . هوایی که تغذیه میگردد را هوای اولیه گویند و آب را آب ثانویه گویند.
سیستم های هوا -آب اصولا برای فضاهای پیرامونی ساختمان که بارهای محسوس آنها زیاد است و نیازی به کنترل رطوبت ندارند استفاده میگردند. در عین حال می توان از این سیستم ها برای منطقه های داخلی نیز استفاده کرد. این سیستم ها در ساختمان هایی چون اداره، بیمارستان، هتل،مدرسه و آپارتمان ها کارایی خوبی دارند. در اکثر مناطق آب و هوایی،این سیستم ها برای فضاهای پیرامونی ساختمان و برآورده ساختن اهدافی چون تامین بارهای سرمایش و گرمایش فضا و گرمایش و سرمایش همزمان در قسمت های مختلف در فصول معتدل،طراحی میگردند.