۲-۵)بیماری ژنتیکی^[۴۳] چیست؟
مقدمه
علم ژنتیک در دنیا علم جوانی است، این علم در قرن بیستم متولد شده است. این دانش در ایران، یک دانش قدیمی است واز دوران کهن وجود داشته است، اما آنچنان دارای ریشه علمی نبوده است(کریمی نژاد،۱۳۸۹).در گذشته تقریبا تمامی اقداماتی که در زمینه ژنتیک انجام می شده منحصر به مشاوره بوده است. این مشاوره ها برپایه اطلاعاتی بود که از شجره نامه ها ومطالعات فامیلی به دست می آمد.در گذشته هیچ آزمایش ژنتیک مستقیمی برای تشخیص یا پیش بینی بیماری وجود نداشت و پروژه ژنوم انسانی بیشتر در حد یک نظریه بود تا واقعیت.آموزش و فعالیت های مرتبط با ژنتیک بیشتر محدود به بیماری ها و سندرم های نادر می شد.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در حال حاضر با ظهور “ژنتیک نوین"این علم علاوه بر عرصه های قبلی به صفات وبیماری های شایع تر نیز می پردازد .به بیان دیگر کمتر صفت یا بیماری را می توان یافت که به نحوی باژنتیک و ابزارهای تشخیص آن مرتبط نباشد .در عصر حاضر ژنتیک چهره علم پزشکی را دگرگون کرده است.تشخیص ودرمان بسیاری از بیماریها بر اساس شناخت تغییرات ژنتیکی وتاثیر این تغییرات بر بیماری استوار است(غفاری،۱۳۸۵: ۵۳). قابل ذکر است هم اکنون ۱۹ هزار بیماری ژنتیکی شناخته شده در دنیا وجود دارد.
غربالگری ناهنجاریهای کروموزومی در جنین در هفته های اول بارداری از طریق بررسی مارکرهای بیوشیمیایی و سونوگرافی و همچنین نمونه برداری از پرز جفتی و مایع آمنیوتیک فراهم گردیده است. همچنین قابل ذکر است که در حال حاضر در ایران شناسایی ناقلین و تشخیص قبل از تولد چندین بیماری ژنتیکی از جمله بیماری های خونی (تالاسمی آلفا وبتا، هموفیلی)، دیستروفی عضلانی دوشن، سندرم وردینگ هافمن، فنیل کتونوری، ناشنوایی ارثی غیر سندرمی، فیبروز کیستیک ، هیپر پلازی آدرنال مادرزادی و….. انجام می شود(همان).
این نکته قابل توجه است که با وجود پیشرفت های شگرف در عرصه های گوناگون ژنتیک وروشن شدن بسیاری از جنبه های ژنوم انسان اخذ تاریخچه خانوادگی ورسم شجره نامه هنوز هم مهمترین ابزار مورد استفاده مشاورین ژنتیک و متخصصین ژنتیک بالینی است . دلیل اصلی این نکته آن است که گرفتن یک شرح حال دقیق از سوابق خانوادگی اطلاعات زیادی در اختیار مشاور قرار می دهد تا بتواند احتمال بروز یک بیماری ژنتیکی در خانواده، الگوی توارث احتمالی واحتمال بروز مجدد در سایر اعضای خانواده را ارزیابی کند(غفاری ، ۱۳۸۵: ۷۷).
۲-۶)انواع بیماریهای ژنتیکی:
بیماریهای ژنتیکی گروهی از بیماریهای مادرزادی است. این بیماریها اغلب از پدر ومادر به فرزندان منتقل شده و طی نسلها انتقال می یابند. در حدود ۸۵-۸۰ درصد بیماریهای مادر زادی به صورت ژنتیکی بروز می کند. در واقع می توان بیان داشت که هرگاه در عملکرد ژن های انسان اختلال ایجاد شود و ژنها نتوانند اطلاعات خود را به درستی منتقل کنند عملکرد بدن مختل شده و اختلال ژنتیکی ایجاد می شود(tavanasarri.blogfa.com).
بیماریهای ژنتیکی به دو دسته ارثی وغیر ارثی تقسیم می شوند در حدود ۶۰درصد از بیماریهای ژنتیکی به صورت ارثی بروز می کند،یعنی می تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شوندو چندین نسل را مبتلا سازند. این بیماریها نتیجه جهش ها در ژنهای سلولهای جنسی هستند(سروری، ۱۳۷۴ :۱۶۰). بیماریهای ارثی در دو گروه تک ژنی و چند ژنی قرار می گیرد. قابل ذکر است که بین ۳۵تا۴۲ درصد بیماریهای ارثی به صورت تک ژنی بروز می کند.همچنین بیماریهای تک ژنی به سه صورت اتوزومال ووابسته به جنس و میتوکندریال تقسیم می شود. شکل زیر تقسیم بندی بیماریها را نشان می دهد.
شکل ۲- ۱ ) تقسیم بندی بیماریهای مادرزادی و ژنتیکی (منبع:سروری، ۱۳۸۰ :۱۵۷)
۲-۶-۱)بیماریهای ارثی چند ژنی(چند عاملی)^[۴۴]:
بیماریهای ارثی چند ژنی بیماریهایی هستند که در بروز آنها تعداد زیادی ژن شرکت دارند.علاوه بر عوامل ژنتیکی، فاکتورهای محیطی نیز در ایجاد وبروز این بیماریها نقش زیادی دارند.
این بیماریها دارای خصوصیات ویژه ای به شرح زیر می باشد:
۱-هر کدام از ژنهاممکن است در روی کروموزوم جداگانه قرار داشته باشد به عبارتی ژنها در روی کروموزومهای مختلف پخش شده اند.
۲-این بیماریها اکثرا در سنین بالاظاهر می شوند. زیرا با افزایش سن فرد احتمال تاثیر عوامل محیطی بر او نیز بیشتر می شود
۳- شیوع وفراوانی بیماریهای چند ژنی در جمعیت های نواحی مختلف متفاوت است.
۴-این بیماریها اکثرا در فرزندان ازدواجهای فامیلی بروز می کند.
۵-بعضی از بیماریهای مولتی فاکتوریل مانند آنسفالی^[۴۵] و اسپاینا بیفیدا^[۴۶] در دختران بیشتر از پسران دیده می شود، به طوری که ۳/۲ نوزادان مبتلا دختر هستند. در حالیکه بعضی ازبیماریهای مولتی فاکتوریل مانند تنگی پیلور^[۴۷] و اوتیسم^[۴۸] در پسران چهار برابر بیشتر از دختران است(سروری، ۱۳۸۰: ۲۵۶).
نکته قابل ذکر این است که با توجه به اینکه در ایجاد و شدت این بیماریها عوامل محیطی نقش مهمی دارند، با خنثی نمودن فاکتورهای محیطی تا حدود زیادی می توان از بروز وشدت این بیماریها کاست.
بعضی از این بیماریها عبارتند از:دیابت، میگرن، لب شکری، شکاف کام، آنسفالی، اسکیزوفرنی^[۴۹]،در رفتگی مادرزادی ران ولگن و…(غفاری، ۱۳۸۰).
۲-۶-۲)بیماریهای ارثی اتوزومال غالب:^[۵۰]
ژن این بیماریها بر روی یکی از کروموزومهای اتوزومال قرار دارندو در دختران وپسران تقریبا به یک نسبت بروز می کند وچون ژن مربوط به آنهاغالب است بیماری درهر دو حالت هموزیگوت وهتروزیگوت بروز می نماید.تعداد بیماریهای ارثی اتوزومال غالب بیشتر از اتوزومال مغلوب می باشد زیرا در این بیماریها افراد هتروزیگوت نیز بیمار می باشند.تعداد زیادی از بیماریهای ارثی اتوزومال غالب نتیجه جهش های جدید هستند وسابقه قبلی ندارند(سروری، ۱۳۷۴: ۱۰۶).
شایعترین این بیماریها عبارتند از :افزایش کلسترول خون، چند انگشتی، آب مروارید مادرزادی، پلی کیستیک کلیوی، آلزایمر و…….(غفاری،۱۳۸۰).
۲-۶-۳)بیماریهای ارثی اتوزومال مغلوب:^[۵۱]
برای بروز این بیماریها وجود دو ژن نهفته ضروری است. یعنی این بیماریها در حالت هموزیگوت بیماری را ایجاد می کند.در این بیماریها اکثرا والدین سالم ولی ناقل هستند .دختران وپسران به یک نسبت مبتلا می شوند.شجره نامه^[۵۲] این بیماریها بر خلاف شجره نامه اتوزومال غالب که عمودی است، حالت افقی دارد یعنی بیماری در همه نسلها دیده نمی شود وممکن است پس از چندین نسل در نتیجه ازدواج دو فرد ناقل بیماری در تعدادی از فرزندان بروز نماید. این بیماریها اکثرا در نتیجه ازدواج فامیلی (به علت تشابه ژنتیکی) در فرزندان آنها ظاهر می شود(سروری،۱۳۸۰: ۲۰۹).در ازدواجهای فامیلی اگر والدین سالم ولی هردو ناقل باشند احتمال ابتلای هر فرزند ۲۵ درصد می باشد.شایان ذکر است که ازدواجهای فامیلی احتمال هموزیگوت شدن فرزندان برای بیماریهای ارثی اتوزومال مغلوب را افزایش می دهند.به طوری که احتمال ابتلای فرزندان ازدواجهای فامیلی به این بیماری در حدود ۲٫۵الی ۳ برابر بیشتر از فرزندان ازدواجهای غیر فامیلی است. تعداد بیماریهای ارثی اتوزومال مغلوب را بیش از ۱۳۰۰ نوع تخمین می ز نند(سروری، ۱۳۷۴: ۱۰۸).
بعضی از این بیماریهاعبارتند از:میکروسفالی^[۵۳]،آلبینیسم^[۵۴]،فنیل کتونوری و…
۲-۶-۴)بیماریهای ارثی وابسته به جنس: ^[۵۵]
ژن مربوط به این بیماریها اکثرا برروی کروموزوم x قرار دارد.در نتیجه بیماری هایی که به علت ژن های معیوب موجود بر روی کروموزوم x ایجاد می شوند، وابسته به x خوانده می شوند .با توجه به اینکه زنان دو عدد کروموزم x دارند و مردها تنها یک کروموزوم x دارند اکثر بیماری های وابسته به x ، مغلوب می باشند . این بدان معناست که زنان به علت دارا بودن یک نسخه سالم ویک نسخه معیوب به بیماری مبتلا نخواهند شد. با این وجود ، اگر یک کودک مذکر یک نسخه از کروموزوم x معیوب را از مادر دریافت کند مبتلا خواهد شد، به عبارت دیگر می توان گفت بیماری در فرزندان پسر ظاهر می شوند واحتمال بروز آنها در دختران خانواده کم است.همچنین مردان مبتلا به این بیماری ها هرگز بیماری را به پسرانشان منتقل نخواهند کرد در حالی که تمام دختران آنها ناقل خواهند بود. در صورتی که ژن بیماری ارثی وابسته به x غالب باشد بیماری در دختران وپسران به یک نسبت ظاهر خواهد شد(غفاری، ۱۳۸۵: ۸۶).
در بیماریهای ارثی وابسته به x مانند بیماریهای اتوزومال غالب اکثر بیماریها نتیجه جهش های جدید هستند.تعداد بیماریهای ارثی وابسته به x مغلوب بیش از ۲۵۰ نوع می باشد. شایعترین این بیماریها عبارتنداز:هموفیلی، دیستروفی عضلانی دوشن^[۵۶]، هیدروسفالی^[۵۷]، سندرم x شکننده^[۵۸] و….ازدواجهای فامیلی احتمال بروز بیماریهای ارثی وابسته به x مغلوب^[۵۹] را در فرزندان افزایش می دهد(سروری،۱۳۷۴: ۱۰۶).
۲-۷)ازدواج خویشاوندی و بیماریهای ژنتیکی
در بحث بیماریهای ژنتیکی و ارتباط آن با ازدواجهای فامیلی تحقیقات گوناگون از لحاظ پزشکی صورت گرفته است و بیشتر مطالعات نشان دهنده افزایش احتمالی ناهنجاریهای مادرزادی در میان فرزندان ازدواجهای فامیلی نسبت به ازدواجهای غیر فامیلی است.
در ازدواجهای خویشاوندی به علت اینکه طرفین دارای اجداد مشترک هستند،احتمال اینکه زن وشوهر هردو برای چند ژن بیماری زای نهفته معین، ناقل باشند بسیار زیادتر از ازدواجهای غیر فامیلی است که تشابه ژنتیکی خیلی کمتری دارنداز این جهت انواع مختلف بیماریهای ناشی از ازدواج فامیلی به صورتهای مختلف نظیر کند ذهنی، پایین بودن ضریب هوشی، تالاسمی یا کم خونی ارثی، بیماری وردینگ هافمن^[۶۰] که یک نوع بیماری عصبی-عضلانی است و بیماری فنیل کتونوری و..بروز می کند. همچنین عوارضی دیگر از جمله سقط جنین پیاپی، مرگ جنین در شکم ،میکرو سفالی(کوچکی سر)، هیدروسفالی(بزرگی سر)، آناسفالی(فقدان سر) وکری ولالی،بعضی بیماریهای کبدی و کلیوی و..در ازدواجهای خویشاوندی شیوع بیشتری دارند(کرباسی، ۱۳۷۸).
قابل توجه است که بیماریهای ژنتیکی در هر کشور وهر منطقه ای متفاوت وتحت تاثیر پیشینه های تاریخی وسیرتکاملی آن جمعیت قرار دارد.به عنوان نمونه می توان به بیماری نقص لوله عصبی اشاره کرد. نقص لوله عصبی شامل اسپاینابیفیدا، آنسفالی و هرگونه اختلال ناشی از نقص در بسته شدن لوله عصبی می باشد.میزان بروز اسپاینابیفیدا در کشورها در زمان های مختلف فرق می کند. به دنبال اجرای یک طرح بهداشتی که شامل تجویز اسید فولیک^[۶۱] به مادران قبل از شروع بارداری بود در دهه ۱۹۹۰ موارد تولد های همراه با نقص لوله عصبی از حدود ۲ در۱۰۰۰ در سال ۱۹۹۶ به ۱/۱ در ۱۰۰۰ در سال ۱۹۹۹ گردید(غفاری،۱۳۸۵: ۱۷۰)هم اکنون در کشورمان به مادران قبل از شروع بارداری اسید فولیک تجویز می شود.
در منطقه مدیترانه شرقی که کشور ایران نیز جزءاین منطقه می باشد،بیماریهای ارثی مغلوب به دلیل مرسوم بودن ازدواجهای خویشاوندی از اهمیت وفراوانی بیشتری برخوردارند. سندرم داون علت مهم شناخته شده عقب ماندگی شدید ذهنی در منطقه است(سموات،۱۳۸۲: ۳۹).
سندرم داون یکی از بیماریهایی است که شیوع بالایی دارد. این سندرم زمانی روی می دهد که جنین یک نسخه اضافی از کروموزوم ۲۱ داشته باشد. در کشور های پیشرفته برنامه غربالگری نا هنجاریهای کروموزومی بر غربالگری سندرم داون متمرکز شده است .این سندرم با سن مادر به هنگام بارداری ارتباط دارد.در گذشته به مادران بالای ۳۵ سال بررسی کروموزومی سلولهای مایع آمنیوتیک توصیه می شد در حال حاضر غربالگری بر بررسی همه مادران باردار از لحاظ بررسی مارکرهای بیوشیمیایی و سونو گرافی توصیه می شود.(غفاری،۱۳۸۵: ۱۴۴)تخمین زده شده است که تا ۵۰ درصد کودکان مبتلا به سندرم داون در منطقه از مادران ۴۰ ساله یا مسن تر متولد می شوند(سموات،۱۳۸۲: ۳۹).
اختلال های کروموزومی،عامل دست کم ۵۰ درصد سقط های خود به خود است. در سقط های خود به خود مکرر،به طور متوسط ۵ تا ۱۵ درصد موارد،یکی از زوجین حامل اختلال کروموزومی متعادل است(همان).
تعداد زیادی از حالتهای نادر هستند که منجر به تاثیر ژنتیک مهم ناشی از ازدواج های خویشاوندی می شوند.بنابراین، جایی‌که ازدواج خویشاوندی مرسوم است،در تولد ناهنجاری های مادرزادی کری و ناتوانی ذهنی،افزایش شیوع پیش بینی می شود. با وجود این تاثیر مورد انتظار کاملا تعدیل شده است و اندازه گیری اثر آن مشکل است. تاثیر در میزان تولد نوزدان مبتلا به حالت های نادر متابولیک وسایر حالت های ارثی مغلوب چشمگیرتر است.این تاثیر،در نبود تسهیلات تشخیص ژنتیکی وبیوشیمیایی،از روی میزان افزایش مرگ ومیردر دوران قبل از تولد،نوزادی وکودکی مشخص می شود(سموات،۱۳۸۲: ۸۵).
اختلال های تک ژنی به طور برجسته در خانواده های منطقه ی مدیترانه ی شرقی تجمع یافته اند، زیرا الگوی ازدواج خویشاوندی تمایل دارد جهش را در خانواده های متاثر حفظ کند.این اثر، فراوانی کلی اختلال های غالب و وابسته به x را افزایش نمی دهد اما خانواده های متاثر ممکن است به طور
غیر معمول تعداد بیشتری افراد ناقل جهش داشته باشند. الگوی ازدواج خویشاوندی ، میزان متولدان مبتلا به اختلال های ارثی مغلوب را می افزاید و این اثر به ویژه برای نادرترین موارد وجود دارد. به رغم الگوی ارثی، وقتی ازدواج خویشاوندی رایج باشد و مطا لعه ی خانواده از افراد مبتلا شروع شود، ممکن است تعداد زیادی از ناقلان به طور غیرمعمول یافت شوند که شاید از اطلاعات مربوط به چگونگی کاهش خطر ژنتیک بهره مند گردند(سموات، ۱۳۸۲ :۹۳).
بحث دیگری که در اینجا می توان مطرح کرد، این است که در نتیجه جهش های ژنتیکی جدید در نطفه های والدین که می تواند به علت تاثیر عوامل جهش زا که روزانه از طریق هوا ، آب ، غذا و تشعشعات وارد بدن می شودبیماریهای ارثی جدید در فرزندان ظاهر خواهد شد.به بیان دیگر می توان گفت در ازدواج فامیلی، حتی اگر سابقه بیماری ارثی در اقوام وخویشان دور و نزدیک طرفین وجود نداشته باشدیعنی تمام ژنهای آنها طبیعی باشد به علت تشابه ژنتیکی زیاد و وجود ژنهایی با ساختمان فیزیکو شیمیایی مشابه ، امکان ایجاد ژنهای بیماری زای جدید در سلولهای جنسی هر دو طرف در نتیجه عوامل جهش زای فیزیکی یا شیمیایی موجود در محیط زندگی بیشتر از ازدواجهای غیر فامیلی است که در نهایت به صورت بیماریهای ارثی و ژنتیکی در فرزندان ظاهر خواهد شد(سروری، ۱۳۸۰: ۱۲۵).
در حال حاضردر کشورمان تشخیص ۱۰ بیماری مهم ژنتیکی پیش از تولد انجام می شود، این بیماریها عبارتند از: تالاسمی، آنمی داسی شکل، هموفیلی، انواع دیستروفی های عضلانی، سندرم داون و ترنر، بیماریهای کروموزومی، فیبروزکبدی و انواع نازایی ها وناباروری های ژنتیکی که قابل تشخیص هستند(فرهود،۱۳۸۰). همچنین قابل ذکر است که برنامه غربالگری بیماری فنیل کتونوری وهیپوتیروئیدی مادرزادی در برنامه کشوری کنترل بیماریهای ژنتیک قرار دارد.بیماری فنیل کتونوری یک اختلال متابولیک مادرزادی اتوزومال مغلوب است که افراد مبتلا به آن قادر به تبدیل اسید آمینه فنیل آلانین به تیروزین نمی باشد. این تست سه تا هفت روز پس از تولد انجام می شود در صورت تشخیص زودرس می توان از عوارض بیماری کاست(غفاری،۱۳۸۵: ۲۰۹). قابل توجه است که هر یک ماهی که برای تشخیص بیماری فنیل کتونوری از دست برود در حقیقت باعث از بین رفتن چهار واحد ضریب هوشی نوزاد می شود در واقع اگر یکسال بعد از تولد ، بیماری کودک تشخیص داده شودمی توان گفت۵۰ واحد یا ۵۰ درصد ازضریب هوشی کودک کاسته می شود(طلیعه زمان، ۱۳۸۸).
ذکر این نکته ضروری است در حالی که تنها دو تا سه درصد از جمعیت کل دنیا مبتلا به بیماری فنیل کتونوری هستند، اما بر اساس تحقیقات انجام شده در اصفهان این رقم به پنج درصد می رسد و این به دلیل شیوع بالای ازدواج خویشاوندی و عدم شناخت ناقلین این بیماری است(ولیان بروجنی،۱۳۸۷).
در مطالعه (مروری بیتلز،۲۰۰۱^[۶۲]) ارتباط بین ازدواج فامیلی و ژنتیک بالینی مورد توجه قرار گرفته است .همچنین اعتقادات مذهبی و قوانین موجود در کشورهای مختلف در این خصوص مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . در بررسیهای(حسین و بیتلز،۲۰۰۴^[۶۳]) ارتباط بین باروری و ازدواج همخونی در جمعیتهای آسیایی(بیشتر هند و پاکستان) مورد توجه قرار گرفته است. در این مطالعه ازدواج همخونی با بعضی عوامل مستقیم و غیر مستقیم موثر بر باروری شامل سطح سواد کمتر مادر، سن کمتر مادر در هنگام ازدواج، استفاده کمتر از داروهای جلوگیری از بارداری و اقامت در روستا مرتبط شناخته شد.
۲-۸)چارچوب نظری تحقیق
در بخش قبل به ارائه تئوریهای مرتبط با ازدواج خویشاوندی و عوامل موثر بر افزایش یا کاهش ازدواج خویشاوندی در ایران پرداختیم .همچنین بیماریهای ژنتیکی و انواع آن را بررسی کردیم.قابل توجه است که مطالعات مربوط به ازدواج خویشاوندی حکایت از آن دارد که این الگوی ازدواج از نظر تاریخی با کارکردهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی همراه بوده است از سوی دیگر نظریه پردازان معاصری که تحول الگوهای خانواده و ازدواج را در رابطه با جریانهای صنعتی شدن و مدرنیزاسیون مورد مطالعه قرار داده اند، تحولات حاصل از این جریانها را عاملی در جهت کاهش اقتدار والدین و افزایش استقلال فرزندان در امر همسر گزینی در نظر گرفته اند، فرایندی که در نهایت به کاهش ازدواجهای ترتیب یافته و از جمله خویشاوندی منتهی خواهد گردید(گود،۱۹۶۳ به نقل از عباسی شوازی و ترابی، ۱۳۸۵: ۱۲۰).